باستان شناسی

[ویکی اهل البیت] این صفحه مدخلی از دائرة المعارف بزرگ اسلامی است
سرزمینهای اسلامی از اندونزی تا اندلس (اسپانیای اسلامی) و از سومالی تا آلبانی، حدود شصت درصد از اماکن و آثار باستانی و تاریخی دنیا را به خود اختصاص داده است. در گذشته، تحقیقات باستان شناسی دوره اسلامی به مطالعات نظری و مباحث تاریخ هنر و سکه شناسی منحصر بود.
در نیمه دوم قرن هجدهم میلادی، در شهرهای رم، پادوا، گوتینگن و استکهلم مجموعه های مختلفی حاوی سکه شناسی دوره اسلامی منتشر شد و در اوایل قرن نوزدهم، فْرِن نخستین کار ارزنده را در همین موضوع عرضه کرد. توجه به هنر و معماری اسلامی، به ویژه تحقیق در آثار اسپانیای دوره اسلامی، نیز در این سالها افزایش یافت و مورفی در 1229/1813، کتابی درباره معماری اسلامی انتشار داد.
نخستین بررسیها در معماری اسلامی و هنرهای سنتی شمال افریقا و مصر کار پژوهشگرانی است که به همراه ناپلئون به آن کشور رفته بودند. در زمینه معماری اسلامی، کُست در 1255/1839 و بورگواَن در 1290ـ1309 ق/ 1873ـ1892 م تحقیقات ارزشمندی ارائه کردند. بُسکوی اسپانیایی در 1328/1910، «مدینة الزهرا» از مراکز خلافت امویان اندلس در حوالی قُرطُبه را کاوید. کاوش در این منطقه تا 1950 ادامه یافت. سپس با کاوشهای زاره و هرتسفلد در 1329 ق/1911 م تا 1331ق/1913 م، در شهر قدیم سامرا بخشهای مهمی از شهرهای دوره حکومت عباسیان (بعد از خلافت هارون الرشید) خاکبرداری شد و درباره هنر معماری، شهرسازی و سفالگری آن زمان اطلاعات بسیاری بدست آمد و با قطعی بودن زمان ساخت سفالینه های مکشوف در آنجا، معیار دقیق و ارزشمندی برای تاریخگذاری اشیای کشف شده از مناطق اسلامی دیگر نیز بدست آمد.
کاوش شهرهای قدیم شوش، سیراف، ری و نیشابور همچنین نتیجه پژوهشهای محققانی چون پوپ، گدار، سیرو، مهدی بهرامی و محمدتقی مصطفوی در شناخت هنر معماری دوره های مختلف و به ویژه دوره اسلامی تأثیر بسیار گذاشت.
از فعالیت های مهم باستان شناسی در سرزمینهای شرق اسلامی، کاوش تولستوف روسی در 1948ـ1952 م درشهر تِرمِذ و خاکبرداری محققان فرانسوی در منطقة لشکر بازار، پایتخت زمستانی سلاطین غزنوی بود. همچنین باستان شناسان فرانسوی در نزدیکی تَدمُر (پالمیرا) در سوریه در محلی به نام قصرالحیرالغربی، آثار هنری باارزشی از جمله گچبریها و نقشهای دیواری کشف کردند و با کاوش در شهرها و مناطق مهم دیگر دوره اسلامی مانند فُسطاط (در ساحل شرقی رود نیل که بقایای آن در قاهرة کنونی در محلة مصرالعتیقه قرار دارد)، دهلی کهنه (شاه جهان آباد)، مسجد حَرّان، مسجد جامع اصفهان و شهر گرگان در گنبد قابوس بسیاری از ابهامهای تاریخ دوره اسلامی برطرف شد. در این زمینه پژوهشهای برشم و ویت فرانسوی و درباره ویژگیهای سفالگری دوره اسلامی، مطالعات لین انگلیسی، فهروری مجاری و اشنیدر سویسی قابل ذکر است. تحقیقات اتینگهاوزن امریکایی و بیوارد انگلیسی راجع به فرهنگ و تمدن اسلامی و پژوهشهای بازیل گری درباره نگارگری و نقاشیهای آن دوره نیز حائز اهمیت است.
از قرن نهم میلادی/پانزدهم هجری به بعد، با انتشار سفرنامه های سیاحان و جهانگردان خارجی، ایران سرزمینی کهن با پیشینه فرهنگی دیرین معرفی شد.
باربارو ی ایتالیایی یکی از نخستین کسانی بود که در 877 ق/1472م از تخت جمشید، جایی که چهل منار نامیده می شد، بازدید کرد. سپس دلاواله در 1032ق/1622م، نوشته های کتیبه های آنجا را رونویسی کرد و با خود به اروپا برد.

باستان شناسی یا آرکِئولوژی ( به فرانسوی: Archéologie ) شاخه ای از علوم اجتماعی است که به بررسی گذشته با استفاده از مدارک مادی می پردازد. قلمرو باستان شناسی از گذشته تا حال را دربرمی گیرد. چون همه رویدادها بی درنگ پس از رخ دادن، به بخشی از گذشته بدل می شود. منابع اطلاعاتی باستان شناسی از داده های مادی ( یا دیگر داده هایی ) تشکیل می شود که به گونه ای به انسان مربوط هستند و «آثار فرهنگی» نامیده می شوند. [ ۱] برای پژوهشهای باستان شناسی سه هدف اصلی را می توان در نظر گرفت: بازسازی تاریخ فرهنگ، بازسازی شیوه های زندگی گذشته و مطالعه روندهای فرهنگی. [ ۲]
واژه انگلیسی archaeology از واژه یونانی arkhaiologia به معنی بحث دربارهٔ چیزهای قدیمی است. اما امروزه معنای آن تغییر کرده و به پژوهش در زمینه گذشته انسان، بر پایه بقایای مادی باقی مانده از او، گفته می شود. در یونان باستان، در سده های نخست پس از میلاد، اصطلاح archaeologist به گروهی از بازیگران تئاتر گفته می شد که بر روی صحنه با حرکات صامت افسانه های باستانی را بازسازی می کردند. واژه archaeology با مفهوم امروزی آن را در سده ۱۷ ( میلادی ) ژاک اُبسن، طبیب و عتیقه باز اهل لیون، دوباره احیا کرد. او واژه archaeography ( باستان نگاری ) را نیز مطرح کرد. اما این واژه مقبول مردم نیفتاد و وارد مجموعه واژگان نشد. [ ۳]
قدیمی ترین مدرک مبنی بر به کارگیری آثار مادی برای بررسی گذشته های دور به سده ۶ ( پیش از میلاد ) بازمی گردد؛ یعنی زمانی که فرمانروایی از بابل به حفاری در بناهای اداری دست زد تا به پیشینهٔ آن ها پی ببرد. توسیدید، مورخ یونانی دورهٔ کلاسیک در سده ۵ ( پیش از میلاد ) با پژوهش باستان شناسی نشان داد که گورهای جزیرهٔ دلُوس از آنِ اهالی کاریه است و ایشان زمانی این جزیره را در اختیار خود داشته اند. توسیدید تاریخ نویس یونانی برای نخستین بار اعلام کرد که تاریخ بشر را نباید صرفاً بر پایه آثار مکتوب پیشین نوشت؛ و بناها و اشیای متعلق به دوران های گذشته نیز دربردارنده اطلاعاتی هستند که بایستی مورد عنایت قرار گیرند. [ ۱]
رومیان آثار باستانی را مرمت می کردند و به نمایش می گذاشتند و مردم با آگاهی از این که آثار مزبور یادمان های گذشته است، به دیدن آن ها می شتافتند. در سده ۴ ( میلادی ) ، سنت هلنا در محلی که مسیح به صلیب کشیده شده بود را حفاری کرد تا آثار مربوط به این رویداد را بیابد. در صدر مسیحیت و در قلمرو امپراتوری بیزانس، مردم به یافتن بقایای مادی متعلق به مسیحیان و رومیان علاقهٔ فراوانی از خود نشان می دادند. در اواخر امپراتوری بیزانس قانونی به تصویب رسید که به مردم اجازه می داد که چنانچه یادمان تاریخی مهمی نظیر تندیس های باستانی سراغ دارند که بنایی مزاحم، دورنمای آن را مخدوش کرده، بشخصه آستین بالا بزنند و آن بنا را تخریب کنند. در این دوره نظریات باستان شناسی به این محدود می شد که از بقایای مادی می توان به اطلاعاتی دربارهٔ گذشته دست یافت. [ ۱]

باستان شناسی (archaeology)
دانش مطالعه، پژوهش و شناخت فرهنگ ها و تمدن های باستانی براساس آثار و بقایای مادی به جای مانده از آن ها.تاریخچه. اروپاییان از دورۀ رنسانس به مطالعۀ آثار معماری و هنری و ادبیات یونان و روم باستان علاقه مند شدند؛ این علاقه و گرایش با لشکرکشی ناپلئون به مصر در دهۀ ۱۷۹۰ و شناخت آثار مصر باستان توسعه یافت. مقارن پایان قرن ۱۹ باستان شناسی به صورت پژوهشی علمی و دانشگاهی درآمد و از شیوه های علمی و روش شناسی های نظام مند از قبیل عکس برداری هوایی بیش از پیش بهره گرفت. از جنگ جهانی دوم به این سو پیشرفت های تازه ای که در این رشته حاصل شده اند عبارت اند از باستان شناسی قرون وسطا، باستان شناسی محوطه های صنعتی و باستان شناسی زیردریا که امکان کاوش محوطه های زیر آب را فراهم آوردند؛ و باستان شناسی نجات بخشبرای جلوگیری از تخریب آثار باستانی (کاوش محوطه هایی که در حال نابودی اند).
رشته های مرتبط. علومی که در پژوهش های باستان شناختی سودمندند عبارت اند از درخت گاه شناسی(سن یابی از روی حلقه های آوند چوبی درختان)، زمین گاه شناسی(علمِ اندازه گیریِ زمانِ اشکال زمین شناختی)، چینه شناسی(بررسی لایه های زمین شناختی)، دیرین گیاه شناسی(بررسی گَرده ها، بذرها، و دانه های قدیمی)، باستان جانورشناسی(تجزیه و تحلیل بازمانده های حیوانی)، کتیبه خوانی(بررسی سنگ نوشته ها)، و سکّه شناسی(بررسی سکه ها).
از عتیقه بازی تا دانش. در ۱۸۶۳ کریستیان تامسن، باستان شناس دانمارکی، «نظام طبقه بندی سه زمانی» خود را مطرح کرد: ساخت ابزارهای سنگی و مفرغی بر ابزارهای آهنی تقدّم زمانی دارد. در دهۀ ۱۸۶۰ با انتشارِ کتاب منشأ انواع، اثر چارلز داروین، و بحث های متعاقب آن پیرامون سنِّ نوعِ انسان، مرحلۀ جدیدی آغاز شد. علم زمین شناسی نیز اهمیت چشمگیری داشت، به خصوص کار دو زمین شناس اسکاتلندی: جیمز هاتوندربارۀ چینه شناسی، که در کتاب او با عنوان نظریۀ زمین(۱۷۸۵) توصیف شد، و چارلز لایلدر کتابش با عنواناصول زمین شناسی(۱۸۳۳). در نیمۀ قرن ۱۹ نیز در خاورمیانه پیشرفت های عمده ای روی داد. در همین منطقه بود که آستین لایارددر ۱۸۴۵ در نینوا، پایتخت امپراتوری قدیم آشور، به مطالعات باستان شناسی پرداخت. در ۱۸۷۱ هاینریش شلیمانِآلمانی کاوش هایش را در ترواآغاز کرد. شاید حتی مهم تر از این ها کار آرتور اوانز(۱۸۹۹ـ۱۹۳۵) در کنوسوسواقع در جزیرۀ کرتبود، که وی در آن جا پرده از روی تمدّن مینوسیبرداشت. در دهۀ ۱۸۸۰ در دورسِتانگلستان نیز کار مهمی روی داد؛ در آن شهر، اوگوستوس پیت ریورزکاوش هایش را در املاکش واقع در کرَنبورن چِیسآغاز کرد. توجه دقیق او به چینه شناسی موجب شد که بنیاد باستان شناسی نوین نهاده شود، و این رشته از عتیقه بازی به دانش بدل گردد.
کاوش. انتخاب یک محوطه برای کاوش معمولاً متضمّن این اقدامات است: تحقیق گسترده، نقشه برداری قبلی از کلّ منطقه برای کار در نقاط احتمالی، و رعایت شیوه های نمونه برداری در صورتی که اجرای کاوش افقی مورد نظر نباشد. این کار شاید مشتمل باشد بر عکس برداری هوایی؛ و کندوکاو در اسناد، آرشیو موزه ها، و مجموعه ها. شیوه های غیرمخرّب دیگر عبارت اند از انواع مقاومت سنجیکه ممکن است که وجود چاله های تیرک و خندق ها را آشکار سازند؛ گمانه زنی، جهت ردیابی تعیین حریم خندق ها و گودال های گِل ولای گرفته با کوبیدن سوند بر زمین؛ و بررسی سطحی پیمایشی محوطه. در برخی از موارد، نمونه های کهن ممکن است از بستر دریاچه ها، کف اقیانوس ها، یا لایه های یخ نیز برداشته شوند تا به بازسازی اقلیم و محیط زیست به عنوان بخشی از برنامۀ تحقیق کمک رسانند. وسعت عملیات کاوش بسیار متفاوت است. برخی از آن ها فقط گمانه زنی است. عملیات دیگر کاوش افقی است. یعنی تمامی محوطه را لایه به لایه خاک برداری می کنند، طرح هر لایه را با دقت می کشند و از آن عکس می گیرند. اگر از گمانه زنی پلکانیاستفاده شود، لایه های باستانی در نیم رخ پلکان های محل کاوش رویت می شود. موقعیتِ هر داده (شیء به دست آمده)ای به درستی ارزیابی و سنجیده می شود، رنگ بندیِ خاک به دقت نوشته و ثبت می شود. متخصصان دیگر غالباً به همکاری فراخوانده می شوند، مثلاً، گیاه شناسان به تجزیۀ دانه و گَردهمی پردازند تا تعیین کنند که آیا محل تحقیق در اصل محوّطه ای باز بوده است یا بیشه زاری انبوه. پوسته های حلزون نیز به همین منظور گردآوری می شوند. دانشمندان خاک شناس، با استفاده از روش های تجزیۀ زمین شیمیاییو تجزیۀ فُسفات، می توانند حوزه های فعالیت انسان را مشخص کنند. اشیای یافت شده، هنگامی که از زیر خاک بیرون آورده می شوند، غالباً بسیار آسیب پذیرند، و وجود متخصصانی مورد نیاز خواهد بود که فوراً به نظافت و مرمت شیمیایی آن ها بپردازند. در آب گذاشتن اشیا، یا در شرایط بسیار خشک قرار دادن آن ها، چوب یا چرم را غالباً حفظ خواهد کرد، اما گذاشتن آن ها در معرض هوا موجب خواهد شد که در عرض چند ساعت متلاشی گردند مگر آن که به نحوی صحیح مرمت و نگهداری شوند. دست ساخته های فلزی انسان را می توان به وسیلۀ الکترولیز یا برق کافت(تجزیۀ برقی) تمیز کرد. برای تجزیه و تحلیل آثار باقی مانده سن یابی آثار و ایجاد «گاه شمار» می توان فنون و شیوه های گوناگونی را به کار گرفت. نقشه ها را باید بررسی و در شکلی نهایی از نو طراحی کرد؛ برای تعیین جنس و منشأ دست ساخته ها باید آن ها را بررسی و تحلیل کرد و برای تعیین سن باید در مجموعه هایی از نمونه های مختلف قرار داد. با استفاده از «درخت گاه شناسی» می توان سنّ چوب را تعیین کرد. نمونه های موادّ آلی از قبیل استخوان، دندان و زغال را برای تجزیۀ رادیوکربن و تجزیه های دیگر باید به آزمایشگاه فرستاد، و متخصص استخوان شناس باید به بررسی استخوان ها بپردازد. با تجزیۀ ایزوتوپیِاستخوان ها می توان نوع رژیم غذایی انسان های گذشته را بازسازی کرد، می توان از شیوه های پزشکی دیگر چون اسکن CAT، بهره گرفت. محوطه های باستانی همواره از تخریب قاچاقچیان میراث فرهنگی لطمه دیده اند؛ و این مسئله امروز دراثر استفاده از دستگاه فلزیابتشدید شده است. محوطه ها، به شکل غیرقانونی، غارت می شوند و سکّه ها و اشیای فلزی از بستر خود جدا می گردند و برای باستان شناسان عملاً به صورت اشیایی بی ارزش درمی آیند.
سال یابی. از روی سنگ نوشته ها و سکه ها، می توان به تعیین سن یا قدمتِ امورِ مربوط به دورۀ باستان (کلاسیک) دست یافت. در مورد پیش از تاریخ، سال یابی ها در آغاز صرفاً «نِسبی» بودند؛ اما امروزه با سالیابی با روش رادیوکربن ۱۴ می توان یافته ها را با دقت سال یابی کرد.
گونه شناسی. گونه شناسیعبارت است از سازمان دهیِ منظمِ دست ساخته ها و طبقه بندی آن ها به انواع مختلف براساس صفات مشترکی که دارند. سفالینه ها، که معمولاً به وفور یافت می شود، در سال یابی تطبیقی جایگاه ویژه ای دارند، و سال یابی در مورد آن دوره هایی دشوارتر می شود که ظروف سفالین در آن ها کمتر به کار می رفته است. شیوۀ علمی سال یابی مطلق به روش رادیوکربن ۱۴ از سال ۱۹۴۸ گاه شماری باستان شناختی را دچار دگرگونی بنیادی کرده است؛ که برای اشیای آلی، از قبیل چوب و استخوان، به منظور تعیین سنّ لایه های باستان شناختی و موادّ وابسته مورد استفاده قرار گرفته است. روش های دیگر عبارت اند از طیف سنجی جِرم شتاب دهنده، ترمولومینسانس، سال یابی پتاسیم ـ آرگون، تشدید مغناطیسی الکترون، سال یابی کهن مغناطیسی.
باستان شناسی در قرن ۲۰. باستان شناسی در دهۀ ۱۹۳۰ با کارهای تحقیقاتی گراهام کلارک و گوردون چایلد جنبۀ یک دانش آکادمیک را گرفت. مفهوم نوظهور «انقلاب نوسنگی» را گوردن چایلدِاسترالیایی عرضه کرد؛ این انقلاب، به نظر او، در مرحله پایانی دورۀ «پارینه سنگی» و هنگامی روی داد که کشاورزی و شبانی جای شکار و ماهی گیری را گرفتند. اگرچه تحقیق دربارۀ پیش از تاریخ در اثر روش های علمیِ «سال یابیِ مطلق» از بنیاد دگرگون شده است، اما ترویج باستان شناسی قرون وسطا یکی از مهم ترین رهنمودهای جدید برای باستان شناسی بوده است. قبلاً گمان بر این بود که قرون وسطا چنان زیر پوشش شواهد و قراین تاریخی قرار دارد که باستان شناسی نخواهد توانست کار چندانی عرضه کند، اما باستان شناسی، به محض آن که شیوه های تازه ای پدیدآورد، توانست مکمّل ارزشمندی برای منابع تاریخی که غالباً آلوده به تعصّب بودند در نظر گرفته شود.
باستان شناسی زیرآبی. ظهور باستان شناسی زیرآبیبا اختراع «ابزار تنفّس زیرآبی» آغاز شد و رشد آن به حدّی رسیده است که شیوه های متعدّد اکتشاف زیرآبی را شامل می شود. این نوع باستان شناسی در مدیترانه آغاز شد.باستان شناسی نجات بخش. کاوش و نجات آثار و محوطه های باستانی از خطر تخریب ساخت وسازهای جدید شهری و عمرانی است.