اهل حل و عقد

[ویکی فقه] اصطلاح «اهل حل و عقد» به معنای عده ای از افراد تاثیرگذار و عالمان به شریعت است. منشا ورود این اصطلاح به علم کلام و اصول فقه اهل سنت، تئوریزه کردن چگونگی نصب خلفاء به خصوص خلیفه اول و دوم است. ولی از آن جا که هیچ دلیل شرعی در مورد آن وجود ندارد، در تعداد و ویژگی های این افراد و نیز چگونگی حصول اتفاق، اختلاف نظر وجود دارد.
اصطلاح «اهل حل و عقد» یکی از اصطلاحات رایج در علم کلام و اصول فقه اهل سنت است:فخر رازی ذیل تعریف اجماع می نویسد: «اجماع در اصطلاح علما عبارت است از اتفاق اهل حل و عقد از امت محمد (صلی الله علیه و آله وسلّم) بر یک امر، و منظور از اتفاق؛ اشتراک در اعتقاد یا در قول یا در فعل است... و منظورمان از اهل حل و عقد؛ مجتهدان در احکام شرعیه می باشد»
فخر رازی، محمد بن عمر، المحصول فی علم الاصول، ج۴، ص۲۰، بیروت، مؤسسة الرساله، چاپ سوم، ۱۴۱۸ق.
موضوع «اهل حل و عقد» اولین بار در کتب اهل سنت برای تئوریزه کردن چگونگی به خلافت رسیدن خلفا به خصوص خلیفه اول و دوم؛ طرح ریزی و اجرا شد.همان طور که می دانیم، شیعه امامیه تنها راه مشروع و عقلایی برای نصب امام و خلیفه را از طریق نص و نصب الهی، با ابلاغ رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) یا امام منصوب پیشین می داند. ولی اهل سنت راه چنین مشروعیتی را ابتدا اجماع مسلمین اعلام کرده بودند ولی از آن جا که با اشکال های متعددی مواجه شدند، از جمله حاصل نشدن اجماع و نبود میل و رغبت بر خلافت اولین خلیفه از طرف همه اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم) و...؛ لذا در صدد بر آمدند تا دایره آن را تنگ کنند؛ از این رو به اتفاق اهل حلّ و عقد بسنده کردند.تفتازانی درباره شروط امام می گوید: «و لازم نیست که امام؛ هاشمی (از بنی هاشم)، معصوم، و افضل از همه مردم حکومتش باشد، (گویا وی ابتدا شرایط خلیفه اول و دیگران را دیده، آن گاه برای امامت جامعه شرط تعیین کرده است!) بلکه امامت به روش هایی از جمله اتفاق اهل حل و عقد تحقق می یابد و شرطی هم در تعداد آنان نیست»
تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، ج ۵، ص۲۳۳، افست قم، الشریف الرضی ، چاپ اول ، ۱۴۰۹ق.
البته تعداد افراد اهل حل و عقد همیشه مورد اختلاف علمای اهل سنت بوده است؛ ماوردی در کتاب «الاحکام السلطانیه» می گوید: «امامت امت با دو روش تحقق می یابد؛ اول: با انتخاب اهل حل و عقد. دوم: با وصیت و عهدی که امام قبلی برای امام بعدی می نویسد و او را جانشین خود می کند. (جالب است که این دو مورد دقیقاً در صدد توجیه دو مدل متفاوت از به خلافت رسیدن خلیفه اول و دوم است.) اما علما اختلاف کرده اند که تعداد افراد اهل حل و عقد چند نفر باید باشد؟ عده ای گفته اند اکثر آنان باید حاضر باشند ولی این نظریه با توجه به خلافت ابوبکر؛ رد می شود؛ زیرا که برای خلافت او همان تعدادی که با او (در سقیفه) بودند، رضایت دادند و منتظر آمدن دیگر اصحاب نشدند!...»
ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد، الاحکام السلطانیه، ص۲۱ – ۲۳، قاهره، دار الحدیث، بی تا.
...