اهل بیوتات

[ویکی فقه] اَهْل بُیوتات، عنوانی برای بازماندگان خاندان های کهن ایرانی در دورۀ اسلامی و نیز اشراف و نجبای برخی طوایف عرب و غیر عرب بود.
اهل بیوتات که در منابع به صورت های اهل البیوت، اهل البیتات و اصحاب البیوتات نیز آمده. ظاهراً ترجمۀ عربی واژۀ ویسپوهْران در فارسی میانه است. این واژه در خط پهلوی با هُزوارش (واژگان آرامی الاصل که به خط پهلوی نوشته می شد، ولی معادل پهلوی آن ها به تلفظ درمی آمد) بربیتان نشان داده شده است. در سنگ نوشتۀ حاجی آباد (به زبان پهلوی کتیبه ای)، آنجا که شاپور اول (سل ۲۴۰-۲۷۰م) طبقات اعیان را نام می برد، ویسپوهران پس از شهریاران (شاهان تابع شاهنشاه) و پیش از بزرگان (وزرگان)، یعنی در مرتبۀ دوم قرار گرفته است. این طبقه، شامل نجبای عالی رتبه و شاید همان ۷خاندان کهن ایرانی بودند که به گفتۀ بیرونی در روز دوم عید نوروز همراه دهقانان به حضور پادشاه بار می یافتند، درحالی که روز اول مخصوص عموم مردم بود. اینان همچنین از پرداخت خراج سرانه نیز معاف بودند. به روایت طبری اهل بیوتات در قتل شاپور سوم (سل ۳۸۳-۳۸۸م) مشارکت داشتند.
نقش اهل بیوتات در حفظ فرهنگ
پس از فتح ایران به دست عرب های مسلمان، اهل بیوتات در حفظ و انتقال فرهنگ و سنت های ایرانی و نیز نظام دیوانی ساسانی نقش بسزایی ایفا کردند. نقش اخیر اینان به ویژه از آن جا پیداست که در بعضی منابع از اهل بیوتات عمدتاً به عنوان رؤسا و مدیران امور دیوانی یاد شده است. مسعودی می گوید که در ۳۰۳ق/۹۱۵م نزدِ یکی از اهل بیوتات، کتاب بزرگی مشتمل بر اخبار پادشاهان، و سیاست های پارسیان دیدم که در سایر کتاب های ایشان مانند خدای نامه، آیین نامه و گاهنامه، دیده نمی شود. به گفتۀ ابن حوقل، در میان اهالی فارس، سنتی پسندیده وجود داشت که به اهل بیوتات قدیم نکویی می کردند و ایشان را مقدم می شمردند و گروهی از آنان (مانند مدرک، احمد و فضل)، کارهای دیوانی را از روزگاران قدیم تا آن ایام (سدۀ ۴ق/۱۰م) به میراث داشتند. اصطلاح اهل بیوتات نه تنها به طبقۀ ویسپوهران و یا بازماندگان آنان در دورۀ اسلامی، بلکه به خاندان هایی از عرب ها و دیگر ایرانیان و غیره نیز اطلاق می شد. به گفتۀ ابوالفرج اصفهانی اهل بیوتات، طوایفی از اعراب به شمار می رفتند که بعد از بنی هاشم به شرافت و بزرگی نامبردار بودند و به ۳ یا به قولی دیگر ۴ بیت تقسیم می شدند.
سفارش امام علی به مالک اشتر
امام علی (علیه السّلام) به مالک اشتر سفارش می کند که عاملان خود را از میان صالحان از جمله اهل بیوتاتِ صالح برگزیند. خلفای اموی، همواره اهل بیوتات عرب را محترم می داشتند و امتیازات و حقوق ویژه ای برای آنان برقرار می کردند؛ اما در زمان خلافت عباسیان به ویژه پس از کشته شدن امین (۱۹۸ق/۸۱۴م) و ضعف عرب گرایی، جایگاه اهل بیوتات عرب نیز متزلزل شد و سرانجام در خلافت معتصم (۲۱۸-۲۲۷ق/۸۳۳-۸۴۲م) از امتیازات پیشین محروم شدند. با این همه، اخبار پاره ای منابع حاکی از آن است که از آن پس نیز برخی امرا، وزرا و دولتمردان خلافت و حکومت های تابع آن، اهل بیوتات عرب را بزرگ می داشتند و به زیردستان خود نیز سفارش می کردند که به ایشان نکویی و بخشش کنند.