انقلاب صنعتی

انقلاب صنعتی (Industrial Revolution)
شتاب گیری پیشرفت فنی و اقتصادی. در نیمۀ دوم قرن ۱۸ آشکارا در بریتانیا آغاز شد. در این زمان، اقتصاد سنّتی کشاورزی جای خود را به اقتصادی داد که زیر سلطۀ ماشین آلات و تولید بود؛ تولیدی که به واسطۀ پیشرفت های فنی، ازجمله ماشین بخار، امکان پذیر شد. درنتیجه، قدرت سیاسی از زمین داران به سرمایه داران صنعتی، ازجمله کارخانه داران، انتقال یافت و طبقۀ کارگر شهریپدید آمد. بریتانیا به منزلۀ مهد انقلاب صنعتی مدت ها «کارگاه جهان» بود. بنابراین، انقلاب صنعتی اساس اقتدار جهانی بریتانیای قرن ۱۹ و منشأ امپراتوری بریتانیا محسوب می شود. از ۱۸۳۰ تا اوایل قرن ۲۰، انقلاب صنعتی در سراسر اروپا، ایالات متحده امریکا، در ژاپن، و امپراتوری های استعماری دیگر گسترش یافت. بر سر اصطلاح «انقلاب صنعتی» مناقشاتی مطرح است، زیرا چنین اصطلاحی دلالت ضمنی بر تغییری ناگهانی و نظرگیر دارد، اما فرآیند صنعتی شدن بسیار طولانی و آشفته بود و از منطقه ای به منطقۀ دیگر و از صنعتی به صنعت دیگر متفاوت بود.
علل. مورّخان هنوز به این می اندیشند که انقلاب صنعتی «انقلاب توسعه» بود، زیرا تحوّلی ناگزیر بود که در روند تغییرات پیوستۀ سیاسی و اجتماعی، نوآوری ها در روش های کشاورزی، انباشت سرمایه، و رونق تجارت در قرن ۱۷ و پیش از آن روی داد. در ۱۹۶۰، دبلیو دبلیو روستو، تاریخ دان اقتصادی، مدلی از «مراحل رشد اقتصادی» پیش نهاد. روستو از جامعۀ کشاورزی «سنتی» آغاز و دوره ای طولانی را مطرح کرد که در آن «شرایط لازم برای جهش» پدید می آید. ازجملۀ این شرایط تولید محصولات کشاورزی مازاد به منزلۀ پشتوانۀ مالی رشد صنعتی، و نیز توسعۀ نهادهای دولتی و تجاری مناسب بود. با فرارسیدن قرن ۱۸، در بریتانیا تلفیقی از اوضاع و احوال مساعد برای تغییر پدیدار شد. افزایش تولید محصولات کشاورزی، رونق و گسترش تجارت، افزایش جمعیت و تأمین نیروی کار کافی، منابع طبیعی به ویژه ذخایر سرشار و دسترس پذیر زغال سنگ، مواد خام مستعمرات، گسترش بازار فروش به سبب افزایش جمعیت و مستعمرات، ظهور طبقۀ متوسط قدرتمند و نظام سیاسی نسبتاً باثبات، نظام پولی سالم، و سرمایۀ ارزان به سبب پایین بودن نرخ بهره. این همه برای سرمایه گذاری های سنگین در فناوری های نو ضرورت داشت. این شرایط به وضعیتی منتهی شد که روستو آن را «جهش» می نامد که در حدود ۱۷۸۰ رخ داد، هرچند مورخان بر سر تاریخ آن اتفاق نظر ندارند. رشد اولیه با صنایع اساسی خاصی پا گرفت، به ویژه باید از صنایع نسّاجی، استخراج زغال سنگ، و تولید آهن نام برد. با آغاز جهش، رشد هر صنعت از طریق مجموعۀ پیچیده ای از ارتباطات و وابستگی های درونی، و نمودهای خارجی یا آثار جانبی موجب رشد صنایع دیگر شد و توسعه های پیوسته ای در سازمان، قدرت، و مهندسی به همراه آورد. روستو مسلّم می دانست که نمایشگاه بزرگ۱۸۵۱ موجب رسیدن اقتصاد به مرحلۀ بلوغ یا رشد خودکفا شد و همچنان پیش رفت تا به جهان مدرنِ مصرف انبوه در قرن ۲۰ رسید.
صنعت در قرن ۱۸. بریتانیا در قرن ۱۸ اساس صنعتیِ رو به تکاملی داشت که شامل صنایع پشم بافی، آهن، چرم، ابریشم، کتان، کشباف، سرب، نوشابه سازی، کشتی سازی، و بسیاری حرفه های دیگر می شد. بیشتر صنایع در جنوب و شرق کشور استقرار یافته و همۀ آن ها کوچک مقیاس و با فناوری ساده و سطح پایینی بودند. سازمان صنعتی کشور بر محور نظام تولید در منزل متمرکز بود که در آن، بازرگانان و لباس فروشان کار را بین صنعتگران خانگی (بیرون کارها) پخش می کردند که در خانۀ خود مشغول کار بودند. نظام کار در منزل مزایای اجتماعی خاصی داشت. ازجمله کارگران می توانستند با سرعت دلخواه کار کنند و در ایام کسادی حرفه شان وقت بیشتری برای کشاورزی صرف کنند. به هر ترتیب، این شیوه کارآیی اقتصادی نداشت و کارفرمایان به دشواری می توانستند کیفیت یا کمیّت محصول را تضمین کنند.
صنعت نسّاجی. نخستین صنعتی که از بیشترین مزایای نوآوری در فناوری برخوردار شد، صنعت نسّاجی بود. جان کِیماکوی مکانیکی را در ۱۷۳۳ اختراع کرد. این ماکو روی چرخ قرار داشت و با این اختراع، تولید هر بافنده دو برابر شد. همین امر سبب شد ریسنده ها نیز به فکر وسایل کمکی مکانیکی بیفتند تا پاسخ گوی افزایش تقاضای نخ باشند. درپی این نوآوری ها، به سرعت نوآوری های دیگری ظهور کرد. برخی از مهم ترینِ آن ها عبارت اند از ماشین ریسندگی جنیِجیمز هارگریوز(ح ۱۷۶۴)، «ماشین ریسندگی آبیِ» ریچارد آرکرایتکه نوعی غلتک برای ریسیدن پنبه بود (۱۷۶۸)، «ماشین ریسندگی میولِ» ساموئل کرامپتون( ۱۷۷۹)، و تلفیقی از ماشین جنیِ هارگریوز و ماشین ریسندگی آبیِ آرکرایت. ماشین بافندگی برقی ادموند کارترایتتا ۲۵ سال بعد کامل نشد، اما در آن زمان کارخانۀ دانکَستراو به ماشین بخار مجهّز بود و یکی دو سال بعد، صدها دستگاه از ماشین بافندگی به کارخانه های منچستر فروخت. ماشینی شدن با گسترش نظام تولید کارخانه ایو برقراری انضباط سخت برای کارگران همراه بود. بنا به قول ای جِی هابزباوممورّخ هر که از انقلاب صنعتی سخن می گوید از پنبه سخن می گوید. صنعت پنبۀ لنکشر جنوبیقبل از همه از گسترش نوآوری های فناورانه سود برد. لنکشر زغال سنگ، آب شیرین، بنادر خوب، و جمعیتی رو به افزایش داشت. بعدها صنعت پشم نیز، به ویژه در رایدینگ غربییورکشر، رشد کرد. صنعت پشم در آنگلیای شرقیو وست کانتریتا حدودی از بین رفت و نابسامانی های اقتصادی، به ویژه بین کارگران بافندۀ دستی، منجر به بروز مخالفت های گاه و بی گاه، ازجمله شورش لودایت هایا کارگران مخالف فناوری جدید شد.
نیروی بخار. نخستین کارخانه ها از نیروی آب استفاده می کردند و برای استفاده از این نیرو، ناگزیر در نواحی پست و بلند مجاور رودها یا نهرهایی با جریان تند احداث می شدند. اختراع ماشین بخارجیمز وات(۱۷۶۹) و به کارگیری آن برای تولید حرکت چرخشی با استفاده از چرخ دنده های سیاره ای در ۱۷۸۱، استفادۀ سریع و همه جانبه از قوۀ بخار در صنعت را امکان پذیر کرد. با استفاده از نیروی بخار، محدودیتِ انتخاب محل کارخانه برطرف شد و درنتیجه، کارخانه ها را در مجاورت معادن زغال سنگ ساختند تا سوخت ارزان تر تأمین شود.
زغال سنگ. در ۱۷۰۰، زغال سنگ را عمدتاً با دست از معادن زیرزمینی یا روباز استخراج می کردند. در قرن ۱۸، تقاضا برای مصرف زغال سنگ در ماشین های بخارِ صنایع، و نیز برای مصرف اجاق های خانگیِ جمعیتِ رو به رشد افزایش یافت. صنعت زغال سنگ با تولید بیشتر به این تقاضا پاسخ گفت. مناطق اصلی زغال خیز در ویلز جنوبی، استفوردشر، یورکشر ـ ناتینگم شر، نورتامبرلند ـ دارِم، و مرکز اسکاتلند واقع بودند. با اختراع ماشین بخار حفّاری عمیق تر در معادن زغال سنگ امکان پذیر شد، زیرا زهکشی معادن عمیق با استفاده از ماشین بخار صورت می گرفت. ماشین بخار توماس نیوکامن(ح ۱۷۱۲) اولین اختراع برای زهکشی معادن بود. سیستم ساده ای برای تهویۀ معدن نیز ابداع شد. در این سیستم، چاه دومی برای «برگشت هوا» حفر و آتشی در انتهای آن روشن می کردند، به طوری که با بالارفتن دود گرم در این چاه، هوای تازه از «چاه رفتِ هوا» مکیده و سراسر معدن تهویه می شد. تهویۀ همۀ نقاط معدن مستلزم وجود سیستم پیچیده ای از «دیوارهای مسدودکننده جریان هوا» و «دریچه ها» بود و نقصِ تهویه منجر به انفجارهای مرگبار در آن می شد. هامفری دیویچراغ ایمنی را در ۱۸۱۵ اختراع کرد. با این چراغ، معدنچیان کارگاه های استخراج را با کمترین خطر اشتعال گاز انفجاری متان روشن می کردند که در تداول معدنچیان به گاز زغال سنگموسوم بود. نخستین خط آهن در معادن را مهندسان معدن، ازجمله جورج استیونسون، برای انتقال زغال سنگ از معادن به باراندازها احداث کردند. به هر حال، با وجود پیشرفت های فناوری در روش های معدن کاری، در روش های استخراج پیشرفت مشابهی به عمل نیامد و ۲۲۵میلیون تن زغال سنگی که در ۱۹۰۰ از معادن بریتانیا تولید شد، با دست و در شرایط خطرناک و نامساعد استخراج شد.
آهن و فولاد. تا ۱۷۲۰، صنعت آهن انگلستان به سبب عدم دسترسی به چوب لازم برای تولید زغال چوب، با مشکل مواجه بود و نیمی از آهن مصرفی کشور وارد می شد. اما در ۱۷۰۹، آبراهام داربی اولپیشگام مصرف کُک برای ذوب سنگ آهن شد. در ۱۷۴۸، فرآیند پودلاژِهنری کورتتولید آهن ورزیدهرا با زغال سنگ و آهن خام امکان پذیر کرد و آهن به عاملی مهم در صنعتی شدن بدل شد. جان ویلکینسون، که پشتیبان سرسخت استفاده از آهن در ساخت همه چیز، از قایق باری تا نمازخانۀ کلیسا، بود، روش های ریخته گری و مهندسی را اصلاح و کارخانۀ ذوب آهن بزرگ مقیاسی نیز بر پا کرد. بعدها پیشرفت های بیشتر امکان پذیر شد ازجمله بعد از ظهور ماشین بخار جیمز وات برای تولید دم، و اختراعات جیمز نیلسونبرای دمش هوای داغ (۱۸۲۹)، و ابداع پتک بخار جیمز نیسمیتدر ۱۸۲۹ برای کار بر آهن ورزیده و فولاد. در قرن ۱۸، صنعت تولید آهن سریعاً پیشرفت کرد. از آهن برای ساخت ماشین آلات و احداث ساختمان های صنعت نسّاجی استفاده شد و با آن ماشین های دقیق و ماشین بخار ساختند. بدون این فلز انقلاب صنعتی رخ نمی داد. کارخانۀ ذوب آهن خانوادۀ داربی، در کولبروکدیل، مدام توسعه می یافت و آبراهام داربی سومنخستین پل آهنی را در آیرنبریجساخت (۱۷۷۹). جان روباککارخانۀ ذوب آهن کرونرا در اسکاتلند، و ریچارد کراشاکارخانۀ عظیم ذوب آهن سیفارتفارا در ویلز جنوبی احداث کردند. حدود ۱۷۴۰، بنجامین هانتسمنفرآیند بوته ایرا برای تولید مقادیر کم فولاد ریختگی با کک توسعه داد. در ۱۸۵۶، هنری بسمرفرآیند بسمررا ابداع کرد. در ۱۸۶۱، ویلیام زیمنسموفّق به ابداع فرآیند اجاق بازشد. با ظهور روش های جدیدِ تولید، فرآوری مقادیر فراوان فولاد نرم از سنگ آهن بی فسفر عملی شد. در ۱۸۷۹، سیدنی گیلکریست ـ توماسنحوۀ مصرف سنگ آهن فسفردار را با استفاده از پوشش نسوز سنگ آهک دولومیتی برای کنورتر (کورۀ مبدّل)نشان داد. فولاد از چدن، یعنی فلز اصلی دوران انقلاب صنعتی، مقاوم تر و چکش خوارتر بود و به سرعت جایگزین آن شد و در ساخت ماشین آلات، ساختمان سازی، کشتی سازی، و اسلحه سازی به کار رفت. فولاد ارزان، به ویژه، موجب احداث راه آهن شد.
تحولات فناوری، سیاسی، و اجتماعی. انقلاب صنعتی تحولات بسیاری به همراه داشت. در این دوران از مواد جدید، به ویژه آهن و فولاد، همچنین از منابع انرژی جدید، ازجمله زغال سنگ و ماشین بخار، و از همه بارزتر، ماشین آلات جدید، به ویژه در صنعت نسّاجی، استفاده شد. نظام حمل و نقل با به راه افتادن لکوموتیوهای بخار، حفر کانال ها، و احداث جاده های بهتر متحوّل شد. با جایگزینی نظام صنعت کارخانه ای به جای نظام کار در منزل، از روش های جدید سازمان دهی کار استفاده شد و تخصصی شدن کارها، تقسیم کار و روابط جدید بین کارگر و کارفرما را به همراه آورد. شرایط کاری جدید به تحولات سیاسی منتهی شد، زیرا ثروت از دست طبقۀ زمین دار خارج شد و به چنگ طبقۀ جدید کارخانه دار افتاد و درپی آن تحولات اجتماعی عظیمی براثر مهاجرت داخلی، افزایش جمعیت، و رشد شهرنشینی به وقوع پیوست.
اصلاحات سیاسی. این تحولات معایب پارلمان غیرمردمی را روشن کرد. مراکز صنعتیِ در حال رشد، مانند بیرمنگام و منچستر در پارلمان نماینده نداشتند، اما ناحیۀ روستایی کم جمعیتی مانند کورنوال۴۴ نماینده در پارلمان داشت. بدین ترتیب، انقلاب صنعتی به اصلاحات سیاسی، به ویژه تصویب قوانین اصلاح طلبانهدر پارلمان انجامید. با افزایش توجه پارلمان به مسائل تجاری، گرایش به اقتصاد آزاد، به ویژه تجارت آزاد، بر خط مشی دولت تسلّط یافت، زیرا صنعتگران استدلال می کردند که سیاست حمایت از صنایع داخلیسبب می شود کشورهای دیگر دروازه های خود را به روی کالاهای انگلیسی ببندند.