انا الحق

انَا الحَق
(در لغت به معنی «من حقّم») در اصطلاح عرفان، فناشدن وجود مجازی بنده و تجلّی حضرت حق در وی. از آن جا که حسین بن منصور حلاج مکرر و به صراحت اناالحق می گفت، نوعی پیوستگی میان او و این اصطلاح به وجود آمد. چون کیفیت این تجلی برای همگان ناشناخته است، هریک از عرفا و متصوفه از دیدگاه خود به این واژه نگریسته اند. مولوی در فیه مافیه آورده است: «اناالحق، یعنی من فنا گشتم، حق ماند و بس و این غایت تواضع است و نهایت بندگی است». منصور حلاج جان خود را بر سر گفتن این سخن و واژه هایی مشابه آن نهاد. بسیاری از عرفا شادی و شعف منصور حلاج را هنگام بردارشدن، و آنچه را که بعد از او بر عین القضاة همدانی، عارف پرآوازۀ قرن ۶ق، رفته است، این گونه توجیه می کنند که اینان چون خود آیینۀ تمام نمای خداوند می شوند، رنجی را که دیگر آدمیان هنگام مرگ می برند، حس نمی کنند. در استدلال مفهوم اناالحق، محمد لاهیجی در شرح گلشن راز توحید را به دو دسته تقسیم می کند: توحید علمی و توحید عیانی شهودی. توحید علمی آن است که بدانند غیر حق هیچ موجودی نیست و اشیا مظاهر حق اند و پدیده های هستی همگی به زبان حال، واژۀ اناالحق را تکرار می کنند. اما توحید عیانی شهودی، که بر منصور حلاج ظاهر شده است، از آن رو است که او به دلیل پاک کردن نفس از پلیدی ها، به مقامی رسیده است که توانسته هستی مجازی خود را، که در حقیقت پرده ای بوده میان او و خداوند، از میان بردارد. او از خود بی خود شد و جمال الهی را دید و به زبان حق اناالحق گفت. همان مؤلف، واقعه ای را که در ابتدای سلوک و ریاضت برای او رخ داده بود شرح می دهد و می گوید دیده است که همۀ پدیده های جهان اناالحق می گویند. این گونه واژه ها را که به سبب غلبۀ وجد و جذبه از زبان عارف بیرون می آید، در اصطلاح صوفیه، شَطح گویند. بسیاری از عرفا صدور شطح را ناشی از نقصان سلوک می دانند.