امام علی (ع) (مکه ۲۳پ ق ـ کوفه ۴۰ق)
(علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم، ملقب به امیرالمؤمنین و حیدر، و مکنی به ابوالحسن و ابوتراب) نخستین امام از امامان دوازده گانۀ شیعیان ودومین معصوم از چهارده معصوم. پسرعمو و داماد حضرت محمد (ص)، از بزرگ ترین و برجسته ترین مردان صدر اسلام، و بنابر اعتقاد اهل سنت خلیفۀ چهارم از خلفای راشدین. مطابق با بیشتر روایات، تولد او در روز جمعه سیزدهم رجب سال ۳۰ عام الفیل در مکه و در داخل کعبه بوده است. پدرش ابوطالب عمو و پشتیبان حضرت رسول، و از بزرگان قریش بود. مادرش، فاطمه بنت اسد فرزند هاشم، از نخستین زنانی بود که به پیامبر اسلام ایمان آورد. علی نخستین کسی است که هم از جانب پدر و هم از سوی مادر هاشمی بوده است.دورۀ کودکی تا هجرت به مدینه. زمانی که علی کودکی خردسال بود، خشکسالی در مکه پدید آمد و پدرش دچار تنگدستی شد. از این رو، عباس سرپرستی جعفر، برادر بزرگ تر حضرت علی، و حضرت محمد (ص) سرپرستی علی را برعهده گرفتند. علی از همان کودکی در خانه پیامبر بزرگ شد و زیر نظر وی پرورش یافت تا آن که آن حضرت به نبوّت مبعوث شد و علی به او ایمان آورد. علی نخستین مردی بود که اسلام را پذیرفت. برخی از سیره نویسان، خدیجه، زن پیامبر، را نخستین زن مسلمان و علی را اولین مرد مسلمان دانسته اند. او در هنگام اسلام آوردن دَه یا سیزده سال داشت و از این جهت در میان اصحاب حضرت رسول تنها کسی است که هرگز بت پرستی نکرده بود. پیامبر با همراهی خدیجه و علی تا سه سال مردم را پنهانی به اسلام دعوت کردند. پس از سه سال پیامبر دستور یافت تا دعوت خود را آشکار کند. از این رو، فرزندان و نبیرگان عبدالمطلب را که نزدیک ترین خویشان او بودند، به خانه دعوت کرد و از رسالت خویش سخن گفت و آن ها را به اسلام فراخواند. سپس چنین گفت: اکنون کدام یک از شما مرا در این کار یاری می رساند تا برادر، وصی و خلیفۀ من در میان شما باشد؟ پس از این سخن بود که علی از جای برخاست و گفت: من تو را یاری می کنم، ای پیامبر خدا! پیامبر به او گفت: بنشین و پرسش خود را دو بار دیگر نیز تکرار کرد. باز هم فقط علی بود که آمادگی خود را برای یاری رساندن به پیامبر به گوش حاضران رساند. آن گاه پیامبر فرمود: علی، برادر من، وصی من و خلیفۀ من در میان شماست، سخن او را بشنوید و از او اطاعت کنید.
از هجرت تا رحلت رسول خدا. در شبی که قریشیان قصد داشتند به خانۀ حضرت رسول هجوم بَرَند و او را به قتل رسانند، پیامبر از نیت آنان آگاه شد و از
حضرت علی (ع) خواست که در بستر او بخوابد، تا قریشیان گمان کنند که پیامبر در خانۀ خود در بستر آرمیده است. در آن شب، که به لیلةالمَبیت شهرت دارد، حضرت رسول از مکه به سوی مدینه حرکت کرد و علی در بستر او خوابید، و در شأن وی آیۀ شریفۀ «و من الناس من یَشری نفسه ابتغاء مرضات الله» نازل شد. صبحگاه مشرکان علی را در بستر پیامبر یافتند و از خانۀ او دور شدند. علی سه شبانه روز در مکه ماند تا امانت هایی را که مردم پیش رسول اکرم داشتند به صاحبان آن ها بازگرداند. سپس به همراه فاطمه (س)، دختر پیامبر، و چند تن از یاران پیامبر راه مدینه را درپیش گرفت تا به حضرت رسول ملحق شود. آن ها در سرزمینی به نام قُبا در نزدیکی مدینه که پیامبر از دوازده روز پیش در انتظار آنان بود، به پیامبر پیوستند و پس از آن همگی وارد مدینه شدند. حضرت محمد پس از ورود به مدینه و در پیمان برادری، علی را به برادری خود برگزید و گفت: تو برادر من در این جهان و سرای دیگر هستی. در سال ۲ق علی با فاطمه دختر رسول خدا ازدواج کرد. بنابر بعضی از روایات، ابتدا ابوبکر و عمر از فاطمه خواستگاری کرده بودند، ولی حضرت رسول پاسخ نداده و فرموده بود: منتظر فرمان الهی هستم. علی برای ازدواج، زره اش را به ۵۰۰ درهم فروخت و مقداری لوازم منزل خرید و بدین ترتیب زندگی او با فاطمه با سادگی و مهربانی آغاز شد. در سال ۳ق امام حسن (ع)، و در سال ۴ق امام حسین (ع)، دو پسر آنان به دنیا آمدند. امیرالمؤمنین در همۀ غزوه های پیامبر به جز غزوۀ تبوک شرکت داشت و در همۀ آن ها پرچم حضرت رسول به دست وی بود. در غزوۀ تبوک امام علی به جای پیامبر در مدینه ماند تا خانوادۀ پیامبر و مردم مدینه را از خطر دشمنان داخلی (منافقان) محافظت کند. حضرت علی در همۀ جنگ ها شجاعت و رشادت بسیاری از خود نشان داد. در جنگ بدر عده ای ازجمله ولید بن عتبه به دست او کشته شدند. در جنگ خندق عمرو بن عبدود، پهلوان نامی عرب را که هیچ کس حاضر به مصاف با او نشد، کشت. در غزوۀ اُحُد نیز که جز چند تن از صحابه همه فرار کرده بودند، او ماند و در کنار پیامبر جنگید، آن چنان که پیامبر به نقل از جبرئیل فرمود: «لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار». در جنگ خیبر، که برای جلوگیری از یورش یهودیان بنی قریظه به مدینه انجام شد، پیامبر گشودن قلعۀ ناعم، یکی از قلعه های خیبر، را به علی سپرد. علی در این نبرد بود که مرحب، پهلوان نامی یهود، را به خاک افکند، سپس دروازۀ قلعه را از جا کند و راه را برای ورود سپاهیان اسلام به قلعه باز کرد. در غزوۀ حنین نیز ازجمله کسانی بودکه ایستادگی کرد و حضرت رسول را ترک نکرد. پس از فتح کعبه، پیامبر پا بر شانۀ او گذاشت و بت های درون کعبه را واژگون کرد. در سال ۹ق ، حضرت محمد (ص) پس از نزول سورۀ برائت، علی را مأمور کرد تا این سوره را در ایام حج برای مردم بخواند. در سال ۱۰ق ، پیامبر برای آخرین بار جهت انجام مناسک حج رهسپار مکه شد. در این حج که به حجةالوداع شهرت یافت، مسلمانان زیادی با پیامبر همراه شدند. هنگام بازگشت، در محلی به نام غدیر خُم فرشتۀ وحی فرود آمد و آیۀ ۶۷ سورۀ مائده را از سوی خداوند بر ایشان نازل کرد: «ای پیامبر! آنچه از سوی پروردگار بر تو نازل شده است، به مردم برسان و اگر نرسانی، رسالت خود را انجام نداده ای و خداوند تو را از گزند مردم حفظ می کند». پیامبر نیز پس از اجتماع همۀ همراهان و به جای آوردن نماز ظهر، بر بالای منبری که از جهاز شتران برآمده بود، رفت و خطبۀ معروفی را ایراد فرمود. در این خطبه بود که او دست علی را بالا برد و با صدای بلند گفت: ای مردم! بدانید هرکه من تاکنون مولای او بودم، از این پس علی مولای اوست. خداوندا! دوست بدار آن که علی را دوست دارد و دشمن بدار آن که علی را دشمن بدارد. پروردگارا! یاری کن آن که علی را یاری کند و دشمنان علی را خوار و ذلیل گردان. در این هنگام آیۀ سوم از سورۀ مائده بر پیامبر نازل شد: «امروز دین شما را کامل کردم و نعمتم را برای شما تمام کردم و اسلام را به عنوان یگانه آیین برگزیدم». پس از آن که پیامبر این آیه را برای مسلمانان بازگو کرد، آنان گروه گروه به سوی علی رفتند و به او تبریک گفتند. شیعیان این گفتار پیامبر را نصّ صریح بر خلافت بلافصل علی می دانند. در جریان رحلت پیغمبر، در حالی که علی با عباس بن عبدالمطلب و چند تن از نزدیکان پیامبر مشغول غسل، کفن و دفن او بودند، جمعی از بزرگان انصار و مهاجرین در سقیفۀ بنی ساعده گرد آمدند و پس از گفت وگو و مشاجره، با ابوبکر به عنوان جانشین حضرت رسول بیعت کردند. آنچه از سخنان حضرت امیر برمی آید این است که او همیشه خلافت را حق خود می دانسته است، ولی به سبب حفظ مصالح مسلمانان و پرهیز از ایجاد اختلاف و شقاق میان آن ها، با ابوبکر و عمر و عثمان بیعت کرد.
پس از رحلت پیامبر تا خلافت. حضرت امیر پس از بیعت با ابوبکر در مدینه ماند. بنابر روایات، عُمَر در دورۀ خلافتش در مسائل فقهی و تشریعی و به ویژه قضایی با علی مشورت می کرد، تا جایی که از عمر نقل شده است که چندین بار گفت: اگر علی نبود، عمر مرده بود. او همچنین در سفر به شام و فلسطین علی را جانشین خود در مدینه قرار داد. خلیفۀ دوم در بستر مرگ، امر خلافت را میان شش تن از اصحاب رسول خدا به شورا گذاشت و نقش کلیدی را به عبدالرحمان بن عوف سپرد. عبدالرحمان پس از مذاکرۀ بسیار و بیرون شدن چهار تن ازجمله خود او از نامزدی خلافت، به علی گفت: اگر عهد کنی به کتاب خدا و سنت پیامبر و روش شیخین عمل کنی با تو بیعت می کنم. علی گفت: من به کتاب خدا و سنت پیامبر و دانش و اجتهاد خود عمل خواهم کرد. سپس عبدالرحمان همان سؤال را از عثمان پرسید و او با قبول هر سه شرط به خلافت برگزیده شد. در واقع، از پاسخ حضرت علی چنین برمی آید که او خود را به خلافت سزاوارتر می دانسته، و عمل او متکی بر اجتهاد خویش بوده است نه شیوۀ دو خلیفۀ نخست. در دورۀ خلافت عثمان، زمانی که مسلمانان به سبب اعمال ناشایست وی خانه اش را محاصره کردند، آن حضرت میان او و مردم مصالحه برقرار کرد و از عثمان عهد گرفت که اشتباهات گذشته را جبران کند؛ ولی چون او به این عهد عمل نکرد، مسلمانان بار دیگر به دارالخلافه هجوم بردند و او را به قتل رساندند. امام علی هرگز در قتل عثمان شرکت نداشت و بدان نیز راضی نبود، چراکه می فرمود: نمی خواهم خلیفه کُشی در بین مسلمانان رایج شود.
جنگ جمل. پس از قتل عثمان (۳۵ق)، مردم گروه گروه با علی بیعت کردند. برخی چون سعد بن ابی وقاص و
عبدالله بن عمر بیعت نکردند، و
طلحه و زُبیر نیز در ظاهر بیعت کردند. طلحه و
زبیر چون به خواستۀ خود در حکومت عدل علی نرسیدند به مکه رفتند و همراه با عایشه که از ناراضیان خلافت علی بود، خون خلیفۀ سوم را دستاویز قرار دادند و سر به مخالفت افراشتند و بنای شورش و آشوبگری گذاشتند؛ در حالی که طلحه و
زبیر و عایشه در زمان شورش علیه عثمان از او دفاع نکرده بودند. بدین ترتیب، جنگ جمل در ۳۶ق شکل گرفت. طلحه و زبیر، عایشه را بر هودجی نشاندند، سوار شتری سرخ کردند و با سپاهی نزدیک به ۳هزار تن از مدینه به سوی بصره به راه افتادند. آنان پس از رسیدن به بصره، حاکم آن جا را دستگیر و بیت المال را تصرف کردند. امام علی با شنیدن این اخبار روی به بصره نهاد و چون به شهر رسید، نخست پیکی فرستاد و ایشان را به صلح دعوت کرد، ولی طلحه و زبیر نپذیرفتند. چون حمله از جانب طلحه و زبیر آغاز شد، حضرت به ناچار دستور جنگ صادر کرد. در این نبرد طلحه کشته شد و زبیر از میدان جنگ گریخت، اما سرانجام به دست شخصی کشته شد. سرانجام، شتر (جمل) ازپای درآمد و سپاه ناکثین شکست خورد و حضرت دستور داد تا عایشه را با احترام در خانه ای جای دهند؛ سپس وی را با ۴۰ زن که لباس مردانه پوشیده بودند، به مدینه بازگرداند.
جنگ صفین. پس از جنگ جمل، امام علی به طرف کوفه روان شد. سپس، نامه ای به
معاویه نوشت و او را به اطاعت از خود فراخواند. معاویه سالیان دراز در شام و فلسطین حکومت می کرد و مردم آن جا را با بذل مال و وعده هایی به خود جلب، و کسانی چون عمرو بن عاص را با خود همراه کرده بود. معاویه که می دانست در حکومت علی جایی برای او وجود ندارد، به بهانۀ خون خواهی عثمان، از اطاعت امام علی سر باز زد و سرانجام پس از چند نامه نگاری که اسناد مهمی در تاریخ خلافت اسلامی است، کار آن دو به جنگ انجامید. امام علی با سپاهی نزدیک به ۹۰هزار تن از کوفه خارج شد و روی به شام نهاد. معاویه نیز با لشکریان خود که در حدود ۸۵هزار تن بودند به حرکت درآمد. دو لشکر در منطقه ای به نام صفین واقع در کنار فرات به هم برخوردند، اما چون ماه ذی الحجه بود و جنگ در آن ماه در اسلام حرام است، هر دو طرف موافقت کردند که تا آخر محرم سال ۳۷ ق جنگ نکنند. پس از به سرآمدن ماه محرم، جنگ سختی درگرفت که چندین روز طول کشید و در آن عده ای از بزرگان دو طرف، ازجمله
عمار یاسر از سپاه امام علی و عبیدالله بن عمر از سپاه معاویه، کشته شدند. سرانجام پس از جنگ های سخت و خونین، نزدیک بود سپاه معاویه شکست بخورد، اما لشکریان معاویه با راهنمایی عمرو بن عاص برای ایجاد تفرقه در میان سپاهیان امام علی قرآن ها را بر سر نیزه کردند و یاران امام علی را به پیروی از قرآن و حَکَم قراردادن آن فراخواندند. این تدبیر سخت مؤثر افتاد، چندان که عدۀ زیادی از اصحاب حضرت امیر که از علم و معرفت بی بهره بودند، دست از جنگ کشیدند و امام را به مذاکره واداشتند. قرار بر این شد که از هر طرف شخصی را برای حکمیت و حل وفصلِ نزاع برگزینند. عمرو بن عاص که هوش و درایت و فتنه انگیزی او معروف بود، از سوی معاویه انتخاب شد. اصحاب علی نیز به سبب تعصبات قومی و قبیله ای او را مجبور کردند تا
ابوموسی اشعری را که از اصحاب سست و ضعیف حضرت رسول بود، از جانب خود به حکمیت انتخاب کند. در این حکمیت عمرو بن عاص باز نیرنگی زد و بدون درنظرگرفتن موافقت نامۀ حکمیت، ابوموسی اشعری را وادار کرد که ابتدا سخن بگوید و علی و معاویه هر دو را از خلافت خلع کند. آن گاه خود چنین سخن گفت: من نیز علی را از خلافت خلع می کنم و معاویه را به خلافت برمی گزینم.
ظهور خوارج. خوارج اقلیتی از سپاه امام علی در جنگ صفین بودند که پس از مجبورکردن امام علی به قبول حکمیت پشیمان شدند و گفتند خلافت علی پس از بیعت مردم با او امری الهی بود و او حق نداشت در این کار تن به حکمیت بدهد، لذا باید توبه کند. آنان با شعار «لا حکم الا لله» از سپاه امام خارج، و زمینه ساز ظهور جماعتی به نام خوارج شدند که تا مدت ها در تاریخ اسلام نقش مهمی بازی کرده اند. اما نقض عهد از سیرۀ حضرت به دور بود، پس سخن آنان را نپذیرفت و آنان نیز او و هرکسی را که از حکمیت توبه نکرد، کافر شمردند. خوارج در منطقه ای به نام نهروان جمع شدند و
عبدالله بن وهب راسبی را بر خود امیر کردند، و یاران وفادار امام علی را سخت مورد آزار و اذیت قرار دادند؛ چنان که عبدالله بن خباب را که از اصحاب پیامبر بود همراه با زنش ناجوانمردانه کشتند و فرستادۀ امام علی (ع) را به قتل رساندند. در این زمان امام در نخلیه اردو زده بود و عازم مصاف با سپاه معاویه بودکه این اخبار به وی رسید. حضرت ناگزیر پیش از آن که به مقابله با معاویه بشتابد، روی به ایشان نهاد و نخست با پند و احتجاج برخی از آن ها را قانع کرد، ولی عدۀ زیادی از آنان تسلیم حق نشدند و حضرت ناچار به جنگ با ایشان شد. در این جنگ که در نهم صفر سال ۳۸ ق اتفاق افتاد، همۀ خوارج به جز تعداد اندکی کشته شدند. امام علی پس از آن جنگ نهروان می خواست به جنگ معاویه برود، اما یاران او موافقت نکردند و به کوفه بازگشتند. امام علی دلسرد از یاران ناموافق به گردآوری سپاه مشغول شد. در مقابل، معاویه نیز بزرگان یاران امام علی را به سوی خود جلب کرد و دسته هایی برای غارت و ارعاب مردم عراق، آن هم به نام فرستادگان علی، به اطراف کوفه فرستاد. خوارجِ زخم خورده نیز به تبلیغات نهانی خود علیه آن حضرت ادامه دادند و این تبلیغات و کینه جویی ها سرانجام به توطئه ای انجامید که موجب شهادت آن حضرت شد.
ابن ملجم مرادی که از خوارج بود و با دو تن دیگر برای کشتن معاویه، عمرو بن عاص و علی هم پیمان شده بودند، به کوفه رفت و در آن جا شیفتۀ زنی به نام قَطام(قَطامه) از قبیلۀ تیم الرباب شد که پدر و برادرش در واقعۀ نهروان کشته شده بودند. چون ابن ملجم از او خواستگاری کرد، او مِهر خود را یک غلام، یک کنیز، ۳هزار درهم و کشتن امام علی تعیین کرد و ابن ملجم که خود برای این کار رفته بود، پذیرفت. او در سحرگاه نوزدهم رمضان ۴۰ ق، در مسجد به آن حضرت، حمله کرد و با شمشیر ضربه ای بر فرق او وارد آورد. دو روز بعد، امام براثر این ضربۀ مهلک سمی که بر سر او وارد شده بود، در ۲۱ رمضان ۴۰ ق به شهادت رسید. قبر آن حضرت را نخست از ترس خوارج مخفی کردند، تا این که از اواسط قرن ۲ ق به بعد این مزار که در نجف واقع است، شناخته و رفته رفته به یکی از بزرگ ترین زیارتگاه های شیعیان جهان مبدل شد. (← آستانه امیرالمومنین علی بن ابیطالب ع ) تا زمانی که فاطمه (س) زنده بود، امام علی زن دیگری اختیار نکرد و از او صاحب دو پسر به نام های حسن و حسین و دو دختر به نام های زینب و ام کلثوم شد. پس از رحلت حضرت فاطمه، با زنی از طایفۀ بنی کلاب به نام اُم البَنین ازدواج کرد و از او صاحب چهار پسر به نام های عباس (ابوالفضل)، جعفر، عبدالله و عثمان شد که همگی در واقعۀ کربلا شهید شدند. از دیگر فرزندان معروف امام علی،
محمد بن حنفیه از خوله، دختر جعفر بن قیس حنفی، بود. حضرت علی فرزندان دیگری نیز داشت.
شخصیت و صفات امام علی. هیچ شخصیتی در عالم اسلام به اندازۀ علی بن ابی طالب مورد حب و بغض قرار نگرفته و دربارۀ هیچ کسی به اندازۀ او آرای موافق و مخالف اظهار نشده است. برخی از پیروان در حق او چندان غلو کرده اند که مرتبه ای خداوندی به او داده اند؛ اینان در تاریخ فرقه های اسلامی به غُلات شهرت دارند. در مقابل، گروهی دیگر سالیان دراز بر بالای منابر مسلمانان و در خطبه های نماز او را سَبّ و لعن کردند، همچنان که قرن ها بر بالای منابر از فضایل او و خاندانش سخن رفته و کتاب های بی شماری در وصف او نوشته شده است. گذشته از مجادله های کلامی، تاریخ به روشنی گواهی می دهد که امام علی نمونۀ کاملی از تربیت پیامبر اکرم بود. او به دین اسلام سخت پایبند بود و در حق آن کوچک ترین سستی و تسامح روا نمی داشت. رفتارش با ضعیف و قوی، اشراف و عامۀ مردم، و با عرب و عجم یکسان بود و بیت المال را به تساوی در میان مردم تقسیم می کرد. آیات بسیاری در شأن علی بن ابی طالب نازل شده و احادیث فراوانی از منابع شیعه و سنی دربارۀ او در دست است. امام علی را مردی سخاوتمند، زاهد، مظهر عدالت، و دارای قدرت بالای مدیریت سیاسی، نظامی و اجتماعی توصیف کرده اند. علی در شجاعت ضرب المثل بود و هیچ گاه در مقابل دشمن از او ضعف و سستی دیده نشد. امام علی در زندگی خصوصی بسیار ساده و بی پیرایه، در تقوای دینی و عبادتِ حق یگانه، در علم و دانش داناترین یار پیامبر اکرم، فصاحت و بلاغت کلامش در غایت کمال، و در خطابه بسیار توانا بود. او را بنیانگذار علم نحو دانسته اند. مجموعۀ گفتارها و نوشتارهای شیوا و ادیبانۀ امام علی توسط سید رضی در کتابی به نام
نهج البلاغه گِرد آمده که تاکنون ترجمه ها و شرح های بسیاری بر آن نوشته شده است. او همچنین نخستین کسی است که راه استدلال و اجتهاد در احکام فقهی را به مردم نشان داد.
