الفهرست

[ویکی نور] کتاب الفهرست، تألیف محمد بن اسحاق الندیم، مشهور به ابن ندیم است که با ترجمه محمد رضا تجدد منتشر شده است.
«کتاب الفهرست»، فرهنگ نامه یا دائرةالمعارفی است شامل بیشتر آثار تألیفی یا ترجمه ای عربی تا نیمه دوم قرن چهارم هجری. از آنجا که زبان عربی در آن دوران زبان علم و ادب همه ملت های اسلامی و قالب فرهنگ عصر بشمار می رفته، از این جهت، کتاب الفهرست را باید فرهنگ نامه همه ملت های اسلامی شمرد. خود ابن ندیم در مقدمه کتاب خود گوید: «این، فهرست کتاب های تمام ملت ها اعم از عرب و عجم است که به زبان عربی وجود دارد با شرح انواع علوم و اخبار مصنفان آنها» و بدین جهت در تمام دوره های علمی و ادبی اسلامی نمی توان در این زمینه کتابی به اهمیت این کتاب فهرست نشان داد.
ترجمه «کتاب الفهرست» ابن ندیم کار ساده و آسانی نیست؛ کتابی که در سده چهارم هجری تألیف شده و متضمن نام هزاران کتاب و علم و فن و اشخاص و فرقه ها و طوائف و اصطلاحاتی است که در آن زمان معروف بوده و اکنون از برخی از آنها جز نام و نشانی باقی نمانده و حتی آن نام ها هم غالباً دچار تحریف و حذف و اسقاط شده، حل مشکلاتش دشوار و از زبانی به زبان دیگر ترجمه کردن دشوارتر است.
مترجم کتاب، در ابتدای مقدمه اش با اشاره به استقبال فضلا و دانشمندان طبقات مختلف علمی نسبت به این اثر، مطالبی را درباره شیوه تصحیح و ترجمه کتاب بیان کرده است. وی متذکر می شود که مشاهده پاره ای از افتادگی هایی که در قسمت تألیفات مؤلفان مشهود گردید، ما را وادار به تصحیح و اصلاح عمل خود نموده است  ...
وی در ادامه، برخی از ویژگی های نسخه هند و نیز انتقاداتی را که برخی از فضلا به این ترجمه داشته اند، مطرح کرده است.
دکتر سید جعفر سجادی، از جمله کسانی است که از ترجمه این کتاب ستایش و از زحمت در این راه قدردانی نموده، سپس انتقاداتی را مطرح کرده که برخی به ترجمه وارد نبوده و مربوط به متن عربی کتاب است؛ از جمله اینکه متن عربی این کتاب از لحاظ به کاربردن لغات و اصطلاحات نامأنوس و هم از جهت استعمال اصطلاحات تاریخی و ملل و ادیان، برای دانشجویان و مبتدیان علوم تاریخی و اجتماعی چندان قابل استفاده نمی باشد یا اینکه به ضبط درست اصطلاحات علمی و مذهبی، اعلام اشخاص، اسامی کتب، القاب، اسامی فرقه ها و پیدا کردن ریشه و اساس تاریخی آنها کمتر توجه شده است.

[ویکی شیعه] الفهرست (ابن ندیم). الفهرست، دانشنامه ای مشهور از ابن ندیم که تاریخ فرهنگ، ادبیات و مذهب را از ادوار قبل از اسلام تا سده چهارم قمری به شکل بدیعی به تصویر می کشد. کتاب ابن ندیم، یکی از مشهورترین آثار در فهرست نویسی شیعه است.
این کتاب نه تنها به مثابه دانشنامه ای است که تاریخ فرهنگ، ادبیات و مذهب را از ادوار قبل از اسلام تا عصر نویسنده (سده ۴ق) به شکل بدیعی به تصویر می کشد، بلکه خصوصیات کتاب شناسی نیز دارد و چنانکه از مقدمه کوتاه آن برمی آید ابن ندیم مصمم بوده است تا فهرستی از کلیه آثاری که به زبان عربی توسط نویسندگان عرب و غیرعرب تألیف شده بوده، با تراجم مؤلفان آنها به دست دهد، اما مطالعه الفهرست نشان می دهد که محتوای این کتاب گسترده تر از آن است که مؤلف خود در مقدمه وعده داده است.
گرچه پیش از تألیف الفهرست، آثاری معدود و مختصر با عنوان فهرست تألیف شده بوده، ولی شیوه تدوین آن آثار با روش ابن ندیم بسیار متفاوت است، به طوری که می توان الفهرست را یگانه کتاب شناسی عمومی ۴ سده نخستین اسلامی و حتی مدتها بعد از آن به شمار آورد.

[ویکی نور] الفهرست (ابن ندیم). الفهرست، اثر محمد بن اسحاق بن ندیم، که در واقع کتاب خانه ای در یک کتاب است، فهرستی از کتاب های ملل عرب و عجم و سیر نهضت های علمی و ادبی در عالم اسلام تا قرن چهارم هجری می باشد.
این کتاب، به زبان عربی و در سده چهارم هجری نوشته شده است.
هدف ابن ندیم از تألیف این کتاب، نشان دادن کلیه نسخه ها و رساله هایی بوده است که در زبان عربی وجود داشته و یا از زبان های دیگر به این زبان ترجمه شده است.
نویسنده بنا بر ضرورت، در هنگام معرفی نسخه ها و کتاب ها، برخی از آداب نسخه شناسی را که در آن دوره وجود داشته است، مطرح می کند که این امر باعث اهمیت هرچه بیشتر کتاب شده است.
کتاب با مقدمه ای کوتاه در اشاره به زندگی نامه ابن ندیم و اهمیت اثر او آغاز شده است.

[ویکی فقه] الفهرست (ابهام زدایی). الفهرست ممکن است عنوان برای کتاب های ذیل باشد: • الفهرست (طوسی)، اثر محمد بن حسن طوسی، معروف به شیخ طوسی، به زبان عربی• الفهرست (منتجب الدین رازی)، اثر شیخ منتجب الدین، علی بن عبید الله بن حسن بن بابویه قمی، از بزرگان شیعه در قرن ششم هجری
...

[ویکی شیعه] الفهرست (ابهام زدایی). الفهرست عنوان برخی از کتاب هایی است که عالمان شیعه به منظور فهرست نویسی نوشته اند و ممکن است به یکی کتاب های زیر اشاره کند:

[ویکی شیعه] الفهرست (شیخ طوسی). فهرست کُتُب الشیعَةِ وَ اُصولِهِم وَ اَسماءِ المُصَنِّفینَ وَ اَصحابِ الاُصول، مشهور به اَلفهرست اثر شیخ طوسی است که به زبان عربی و سبک فهرست نویسی، برخی از آثار علمی اندیشمندان شیعه و صاحبان آن را گردآورده است. الفهرست از مهمترین منابع و آثار رجالی شیعه است.
محمد بن حسن بن علی(۳۸۵ق-۴۶۰ق)، مشهور به شیخ طوسی، از محدثان و فقیهان شیعه در قرن پنجم قمری است. شیخ در عراق از شیخ مفید، سید مرتضی و دیگران بهره برد. هنگامی که کتابخانه شاپور در آتش سوخت، از بغداد به نجف رفت و در آنجا حوزه علمیه را برپا کرد. شیخ طوسی، بعد از وفات سید مرتضی رهبری شیعیان را بر عهده گرفت. کتاب های فقهی، حدیثی، تفسیری، رجالی و... او جزء کتاب های مرجع علوم دینی است.

[ویکی فقه] الفهرست (طوسی). «فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول (للطوسی) (ط- الحدیثة)»، اثر محمد بن حسن طوسی، معروف به شیخ طوسی، به زبان عربی است که زندگی نامه مختصر تعداد زیادی از شخصیت های شیعی و معرفی آثار علمی برخی از آنها را در بر گرفته است.
شیخ، انگیزه خود را برای نگارش این اثر، در ابتدای کتاب، با این مضمون بیان کرده است: چون که دیدم فهرستی جامع و کامل از نام دانشمندان شیعه و اسامی کتاب های آنها وجود ندارد، به تالیف این فهرست ترغیب شدم، با اینکه بزرگانی از شیعه، به فهرست نگاری روی آورده بودند، اما کارهای آنها ناظر به بخشی از آثار و برخی از شخصیت ها بود.این کتاب، در بین کتب رجالی جایگاه ویژه ای دارد و دانشمندان شیعه و اهل سنت برای آن اعتبار ویژه ای قائلند.شیخ طوسی، از مبرزترین عالمانی است که با تدوین روش مند فهرستی درباره دانشمندان و آثار علمی شیعه، گام بلندی برای معرفی چهره منطقی و علمی تشیع برداشت؛ منظور این نیست که فهرست شیخ طوسی، اولین فهرست بوده، زیرا نظراتی هست که فهرست نویسی و تهیه صورتی از آثار علمی گذشتگان یا معاصران، پیش از شیخ نیز، در بین شیعیان و اهل سنت وجود داشته است (شیخ، خود، در مقدمه، به این نکته توجه داده و می نویسد: جمعی از بزرگان طایفه و اصحاب ما به فهرست نگاری از کتاب های اصحاب ما پرداخته اند. آقای رامیار، چند کار فهرست نگاری پیش از شیخ را، مانند فهرست ابن عبدون و فهرست ابن غضائری یاد می کند.) ، بلکه مراد این است که فهرست شیخ طوسی یکی از اساسی ترین و مهم ترین فهارس شیعه و مشتمل بر اکثر اطلاعات مربوط به علمای شیعه تا پایان سده ششم قمری است و یکی از کارنامه های علمی شیعه تا حدود اواخر همین سده به شمار می آید.شیخ، با تالیف این فهرست، تاثیر بسزایی در فهرست نگاری و رشد شخصیت شناسی و کتاب شناسی اسلامی نهاد. پس از او، چندین فهرست، تالیف و عرضه شد، مانند فهرست نجاشی، معالم العلماء و فهرست شیخ منتجب الدین.
ساختار کتاب
فهرست شیخ، متشکل از سه بخش است:۱. بخش مربوط به کسانی که اسم اصلی آنان معلوم بوده است (این بخش، بر اساس حروف الفبا که اولش همزه و آخرش یاء است، تنظیم شده است)؛۲. بخش مربوط به کسانی که به کنیه معروف بوده اند و شیخ، نام آنها را نیافته است؛۳. بخش مربوط به کسانی که با قبیله یا شهر یا لقبشان شناخته شده اند و اسم و کنیه آنها معلوم نیست.در مجموع زندگی نامه ۹۱۲ شخصیت و دو هزار عنوان کتاب، معرفی شده است.
گزارش محتوا
اطلاعاتی که در ذیل هر شخصیت آورده شده، عبارتند از:۱. اسم همراه با نسب و پس از آن، کنیه، لقب و دیگر مشخصات مربوط به تمایز وی، مانند محل سکونت؛۲. بحث های رجالی، مانند جرح و تعدیل و... ؛۳. مشاغل و تخصص علمی؛۴. معرفی آثار علمی؛سلسله سند گزارش و اطلاعات و روایات.شیخ، در مورد شخصیت هایی که همه این اطلاعات درباره آنها وجود نداشته، به آنچه موجود بوده اکتفا نموده است.آل بحر العلوم، معتقد است که شیخ، در صدد معرفی شخصیت های امامی (دوازده امامی) و کتب آنها بوده مگر در مواردی که ضرورت، ایجاب می کرده از غیر امامی نیز یاد کند، بنابراین، اصل در فهرست، امامیه بودن است، مگر خود شیخ تذکر به غیر امامی بودن داده باشد.در فهرست، ۵ نفر از زیدیه و ۱۰ نفر از ا هل سنت، به دلیل تالیف اثری در باره مناقب اهل بیت (علیه السّلام)، مورد توجه شیخ قرار گرفته اند؛ مثلا احمد بن محمد بن سعید همدانی زیدی، معروف به ابن عقدة را معرفی کرده است، اما همراه با اعتذار؛ عبارت شیخ، این گونه است: کان زیدیا جارودیا و علی ذلک مات و انما ذکرناه فی جملة اصحابنا لکثرة روایته عنهم و خلطته بهم و تصنیفه لهم.فهرست شیخ، ترکیبی از کتاب نامه و زندگی نامه است، به همین دلیل برخی از پژوهش گران فهرست شیخ را هم در زمره کتاب های رجالی و هم جزو منابع کتاب شناسی برشمرده اند.
ترتیب های کتاب
...

[ویکی نور] الفهرست (طوسی). الفهرست تألیف شیخ الطائفة، ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی (385 - 460 هجری)، از بزرگان شیعه در قرن پنجم هجری.
بیان اسامی مصنفین شیعه و کتابهایی که در عالم تشیع نوشته شده و سند شیخ طوسی به آنها.
فهرست نویسی را می توان یکی از بخشهای علم رجال به حساب آورد؛ چرا که معمولا بیشترین حجم کتابهای ذکر شده در فهرستها را کتب روایی تشکیل می دهد و سند مؤلف کتاب به آنها در کنار نام هر یک ذکر می شود.
از میان پنج کتاب اصلی رجال سه کتاب، موضوعشان رجال و دو کتاب دیگر در موضوع فهرست می باشند.
و دو کتاب فهرست عبارتند از:
البته این پنج کتاب اولین کتابهای نوشته شده در این فن نیستند؛ بلکه اولین متن های موجود در زمان ما می باشند و الا چندین عنوان کتاب دیگر در قرنهای اول و دوم و سوم هجری تألیف شده که متن هیچیک به دست ما نرسیده است.

[ویکی فقه] الفهرست (منتجب الدین رازی). نام کامل کتاب « فهرست أسماء علماء الشیعة و مصنفیهم» اثر شیخ منتجب الدین، علی بن عبید الله بن حسن بن بابویه قمی ، از بزرگان شیعه در قرن ششم هجری( ولادت، ۵۰۴- وفات، بعد از ۶۰۰ هجری) است.
شیخ منتجب الدین از اولاد برادر شیخ صدوق و معروف به شیخ حسکا است. شیخ صدوق و برادرش به دعای امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف متولد شدند. زمانی که ابن بابویه، پدر شیخ صدوق، به عراق سفر نمود با حسین بن روح ، نایب خاص امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف ملاقات نمود و پس از آن نامه ها و مکاتباتی بین آنان انجام می شد. شیخ منتجب الدین بیشتر عمر خویش را در« ری » گذراند و خیلی کم به مسافرت می رفت; با این حال به اعتراف معاصرینش، در آن عصر کمتر کسی از نظر جمع آوری و حفظ احادیث و کثرت اساتید به مقام شیخ منتجب الدین می رسد.او عالمی بزرگوار و شیعه ای مخلص برای اهل بیت پیامبر صلی الله علیهم اجمعین بود.
موضوع کتاب
فهرست اسامی علمای شیعه و کتابهای آنان.
انگیزه نگارش
شیخ منتجب الدین کتاب حاضر را به امر« عز الدین یحیی بن ابی الفضل »، نقیب قم نوشته است.( عز الدین در سال ۵۹۲ هجری به دست سلطان علاء الدین خوارزمشاه به شهادت رسید.) شیخ انگیزه خود را چنین بیان می کند که: چون شیخ طوسی علیه الرحمة کتابی در اسماء علماء و کتب آنان نگاشته بود و پس از او کسی این کار را دنبال نکرده بود، من اسامی معاصرین شیخ طوسی و متأخرین از او تا زمان خودم را جمع نمودم و در کتابی گرد آوردم. بنابراین، کتاب حاضر شامل اسامی مؤلفین و علمای شیعه از عصر شیخ طوسی است تا عصر مؤلف که شامل بیش از یک قرن می شود( شیخ طوسی متوفای ۴۶۰ هجری است و منتجب الدین متوفای بعد از ۶۰۰ هجری) .
روایت کتاب
...

[ویکی نور] الفهرست (منتجب الدین). فهرست أسماء علماء الشیعة و مصنفیهم یا «فهرست» اثر شیخ منتجب الدین، علی بن عبید الله بن حسن بن بابویه قمی، از بزرگان شیعه در قرن ششم هجری (ولادت، 504 - وفات، بعد از 600 هجری) در موضوع رجال و حاوی فهرست اسامی علمای شیعه و کتابهای آنان می باشد.
شیخ منتجب الدین کتاب حاضر را به امر «عز الدین یحیی بن ابی الفضل»، نقیب قم نوشته است.(عز الدین در سال 592 هجری به دست سلطان علاء الدین خوارزمشاه به شهادت رسید.)
شیخ انگیزه خود را چنین بیان می کند که: چون شیخ طوسی علیه الرحمة کتابی در اسماء علماء و کتب آنان نگاشته بود و پس از او کسی این کار را دنبال نکرده بود، من اسامی معاصرین شیخ طوسی و متأخرین از او تا زمان خودم را جمع نمودم و در کتابی گرد آوردم.
بنابراین، کتاب حاضر شامل اسامی مؤلفین و علمای شیعه از عصر شیخ طوسی است تا عصر مؤلف که شامل بیش از یک قرن می شود (شیخ طوسی متوفای 460 هجری است و منتجب الدین متوفای بعد از 600 هجری)
کتاب شریف الفهرست توسط شاگرد او، برهان الدین محمد بن محمد حمدانی قزوینی، مؤلف کتاب حصص البراهین روایت گردیده.
حمدانی کتاب استاد را در تاریخ 613 هجری از نسخه ای که به خط مؤلف بوده استنساخ کرده است.

[ویکی نور] الفهرست(ابهام زدایی). الفهرست نام کتاب از چند نویسنده است:

نوشتۀ ابن ندیم (ابن الندیم) کتابشناس برجسته قرن ۴ق، کتابی به عربی، در فهرست کتاب های موجود جمیع ملل، اعم از عرب و غیر آن. این کتاب از قدیمی ترین کتاب شناسی ها در جهان اسلام است که در آن فهرستی از آثار عربی یا ترجمه شده به عربی و مختصری از احوال مؤلفان آن ها آورده شده است. این کتاب به صورت موضوعی تنظیم شده و ذیل هر موضوع به ترتیب الفبا نام مؤلفان، همراه با شرح زندگی و فهرست آثار آنان آمده است. کتاب حاوی ده مقاله است. مقالۀ اول دربارۀ لغات عربی و غیرعربی، خط و زبان های ملل مختلف، کتاب های مقدس ادیان گوناگون، علوم قرآنی و اخبار قراء سبعه است و نه مقالۀ بعدی به ترتیب اختصاص دارند به نحویان و لغویان، اخبار و آداب و سیر و انساب، شعر و شاعران، علم کلام و متکلمان، فقه و فقها و محدثان، فلسفه و علوم قدیم، خرافات و سحر و شعبده، مذاهب و اعتقادات، و اخبار کیمیاگران. چون بسیاری از منابع ابن ندیم اکنون موجود نیست، اثر او در برخی اطلاعات منبعی منحصر به فرد است. الفهرست نخستین بار به همت گوستاو فلوگل و پس از مرگش به کمک یوآنس رودیگر و اوگوست مولر در ۱۸۷۱چاپ و منتشر شد. در ۱۸۸۹، قسمتی از مقالۀ پنجم، که تا آن زمان ناقص بود، به دست آمد که در نشریۀ اخبار شرق منتشر شد. الفهرست را محمدرضا تجدد مجدداً تصحیح و به فارسی ترجمه کرد و در ۱۳۴۳ش به چاپ رساند.