البرهان فی علوم القران

[ویکی فقه] البرهان فی علوم القرآن. البُرهان فی علوم القرآن، نخستین کتاب مستقل درباره علوم قرآنی است. تألیف بدرالدین محمد بن بهادر زرکشی (۷۴۵ـ۷۹۴).
پیش از زرکشی، برخی از علما در ضمن متون تفسیری، و به طور حاشیه ای در تفاسیر و جوامع حدیثی خود، درباره دانش های قرآنی مطالبی آورده بودند، مانند حوفی نحوی (متوفی ۳۳۰) که در کتاب البرهان خود مطالبی مختصر درباره آن نقل کرده بود، اما زرکشی با استفاده از منابع مختلف، از جمله کتاب های تفسیر، ادب، فقه و تاریخ، به گونه ای بی سابقه به تألیف کتابی مستقل درباره علوم قرآنی پرداخت. محتوای کتاب البرهان فی علوم القرآن این کتاب، که چکیده ای از آرای محققان متقدم است و به زبان عربی تألیف شده، مشتمل است بر: مقدمه، دو فصل، و ۴۷ باب. فصل اول درباره کلیات تفسیر، مانند انواع تفسیر، و فصل دوم درباره علوم قرآنی و منشأ آن است که بر مبنای نظریات مختلف علما، وجوه گوناگونی درباره آن مطرح شده است. سپس ۴۷ باب، هر یک در بیان یکی از انواع علوم قرآنی، آمده که عبارت است از: شناخت سبب نزول؛ ارتباط آیات با یکدیگر؛ فاصل آیات؛ وجوه و نظایر؛ علم به آیات متشابه؛ علم به آیات مبهم؛ درباره سرآغاز سوره ها؛ درباره پایان سوره ها؛ درباره شناخت آیات مکی و مدنی؛ شناخت نخستین قسمتی که از قرآن نازل شد؛ چگونگی نزول قرآن؛ گردآوری قرآن و صحابه حافظ قرآن؛ شناخت تقسیم بندی قرآن بر حسب سوره ها و ترتیب سوره ها، آیات و تعداد آنها؛ شناخت نام های قرآن؛ آنچه در قرآن به «لغت» (گویش) غیرحجازی است؛ آنچه در قرآن از لغات غیرعربی است؛ شناخت غریب القرآن؛ شناخت تصریف؛ شناخت احکام؛ شناخت لفظ یا ترکیب نیکوتر و فصیح تر؛ تفاوت کردن الفاظ بر اثر زیاد یا کم شدن؛ وقف و ابتدا؛ شناخت توجیه قرائات؛ علم به رسم الخط قرآنی؛ فضایل قرآن؛ خواص قرآن؛ آیا در قرآن قسمتی بهتر از دیگری است ؟؛ آداب تلاوت قرآن؛ آیا جایز است که در نوشتار، نامه و سخنرانی، قسمتی از آیات قرآن به کار رود؟؛ امثال قرآن؛ احکام قرآن؛ جدل در قرآن؛ ناسخ و منسوخ قرآن؛ توهم اختلاف در قرآن؛ شناخت محکم و متشابه؛ حکم آیات متشابهی که درباره صفات خداوند است؛ اعجاز قرآن؛ وجوب تواتر قرآن؛ یاری سنّت در فهم قرآن؛ شناخت تفسیر قرآن؛ شناخت وجوب در مخاطبات؛ بیان حقیقت و مجاز قرآن؛ کنایه و تعریض؛ اقسام معنای کلام؛ تعدادی از اسلوب های بلاغی قرآن؛ و شناخت ابزار و ادواتی که مفسر به آن نیاز دارد. کیفیت نگارش مؤلف در هر یک از این مباحث، ابتدا تاریخچه پژوهش آن را بیان، و خود آن را تعریف می کند، سپس به بررسی دیدگاه علما درباره آن مبحث می پردازد و از کتابها و دانشمندان بسیاری نقل قول می کند، از جمله از کشاف و اساس البلاغه زمخشری، المفردات راغب، تاریخ طبری، امالی سید مرتضی، و اسباب النزول واحدی. او میان آرای علما، مناظره ای غیابی به وجود می آورد، سپس از بحثها نتیجه گیری می کند و سرانجام نظریه خود را می گوید و اِشکال عقاید علمای پیش از خود را با استدلال های ادبی، تفسیری، فقهی و حدیثی مطرح می سازد و گاهی ذیل عنوان «فصل» به مطالب حاشیه ای یا شرح های اضافی می پردازد تا سخن را تکمیل کند. وی به تناسب بلندی و کوتاهی مباحث، برخی از انواع را به فصول و بخش های گوناگون تقسیم کرده و به چهار نوع واپسین (کنایه و تعریض، اقسام معنای کلام و...) تفصیل بیشتری می دهد، ازینرو البرهان از لحاظ ادبی بر دیگر کتب علوم قرآنی امتیاز دارد. ویژگی های کتاب البرهان ترتیب منطقی انواع و فصول، بیان مشروح آرای گوناگون و دلایلِ قائلان به هر رأی و رأی خود مؤلف، ایجاز و استحکام عبارات، و نثر ساده از ویژگی های این کتاب است. در مقابله متن با منابعی که زرکشی از آن ها سود جسته، دقت و صحت مطالب آن آشکار می شود، زیرا مؤلف با هوشمندی و تسلط بر انواع علوم، در شناخت انواع سخن، از دشوار و آسان و نادر و غریب، و دریافت شاذّ و غیر شاذّ صاحبنظر بوده است. استفاده از این کتاب در تألیف کتب دیگر از این کتاب در تألیف کتاب های دیگر استفاده شده است، از جمله سیوطی (۸۴۹ـ۹۱۱) آن را در تألیف الاتقان فی علوم القرآن، اساس قرار داده است. به عقیده سیوطی، هر کس پس از زرکشی در زمینه علوم قرآنی تألیفی دارد، بر البرهان تکیه کرده است. متروک ماندن البرهان کتاب زرکشی پس از الاتقان سیوطی در جوامع علمی متروک ماند و تعداد اندک نسخه های خطی آن نشان دهنده همین مطلب است. این نسخه ها در کتابخانه های معتبر نگهداری می شود. چاپ های این کتاب البرهان در چهار جلد، یک بار با تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم در ۱۳۷۶ در مصر، و بار دیگر به تحقیق عبدالقادرعطا در ۱۴۰۸ در بیروت به چاپ رسیده است. فهرست منابع (۱) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۲) محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۳) محمد بن بهادر زرکشی، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، جمال حمدی ذهبی، و ابراهیم عبدالله کردی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۴) خانبابا مشار، فهرست کتاب های چاپی عربی، تهران ۱۳۴۴ ش.

[ویکی اهل البیت] البرهان فی علوم القرآن. این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است
البُرهان فی علوم القرآن، نخستین کتاب مستقل درباره علوم قرآنی تألیف بدرالدین محمدبن بهادر زرکشی.(745ـ794)
پیش از زرکشی برخی از علما در ضمن متون تفسیری و به طور حاشیه ای در تفاسیر و جوامع حدیثی خود، درباره دانشهای قرآنی مطالبی آورده بودند، مانند حوفی نحوی (متوفی 330) که در کتاب البرهان خود مطالبی مختصر درباره آن نقل کرده بود، اما زرکشی با استفاده از منابع مختلف از جمله کتابهای تفسیر، ادب، فقه و تاریخ به گونه ای بی سابقه به تألیف کتابی مستقل درباره علوم قرآنی پرداخت.
این کتاب که چکیده ای از آرای محققان متقدم است و به زبان عربی تألیف شده، مشتمل است بر: مقدمه، دو فصل و 47 باب.
فصل اول درباره کلیات تفسیر، مانند انواع تفسیر و فصل دوم درباره علوم قرآنی و منشأ آن است که بر مبنای نظریات مختلف علما، وجوه گوناگونی درباره آن مطرح شده است.
سپس 47 باب، هر یک در بیان یکی از انواع علوم قرآنی آمده که عبارت است از: شناخت سبب نزول؛ ارتباط آیات با یکدیگر؛ فاصلة آیات؛ وجوه و نظایر؛ علم به آیات متشابه؛ علم به آیات مبهم؛ درباره سرآغاز سوره ها؛ درباره پایان سوره ها؛ درباره شناخت آیات مکی و مدنی؛ شناخت نخستین قسمتی که از قرآن نازل شد؛ چگونگی نزول قرآن؛ گردآوری قرآن و صحابة حافظ قرآن؛ شناخت تقسیم بندی قرآن بر حسب سوره ها و ترتیب سوره ها، آیات و تعداد آنها؛ شناخت نامهای قرآن ؛ آنچه در قرآن به «لغت» (گویش) غیرحجازی است؛ آنچه در قرآن از لغات غیرعربی است؛ شناخت غریب القرآن؛ شناخت تصریف؛ شناخت احکام؛ شناخت لفظ یا ترکیب نیکوتر و فصیحتر؛ تفاوت کردن الفاظ بر اثر زیاد یا کم شدن؛ وقف و ابتدا؛ شناخت توجیه قرائات؛ علم به رسم الخط قرآنی؛ فضایل قرآن؛ خواص قرآن؛ آیا در قرآن قسمتی بهتر از دیگری است؟؛ آداب تلاوت قرآن؛ آیا جایز است که در نوشتار، نامه و سخنرانی، قسمتی از آیات قرآن به کار رود؟؛ امثال قرآن؛ احکام قرآن ؛ جدل در قرآن؛ ناسخ و منسوخ قرآن؛ توهم اختلاف در قرآن؛ شناخت محکم و متشابه؛ حکم آیات متشابهی که دربارة صفات خداوند است؛ اعجاز قرآن؛ وجوب تواتر قرآن؛ یاری سنّت در فهم قرآن؛ شناخت تفسیر قرآن؛ شناخت وجوب در مخاطبات؛ بیان حقیقت و مجاز قرآن؛ کنایه و تعریض؛ اقسام معنای کلام؛ تعدادی از اسلوبهای بلاغی قرآن و شناخت ابزار و ادواتی که مفسر به آن نیاز دارد.
مؤلف در هر یک از این مباحث ابتدا تاریخچه پژوهش آن را بیان و خود آن را تعریف می کند، سپس به بررسی دیدگاه علما دربارة آن مبحث می پردازد و از کتابها و دانشمندان بسیاری نقل قول می کند، از جمله از کشاف و اساس البلاغة زمخشری، المفردات راغب، تاریخ طبری، امالی سید مرتضی و اسباب النزول واحدی.

[ویکی نور] البرهان فی علوم القرآن. البرهان فی علوم القرآن، نخستین کتاب مستقل دربارۀ علوم قرآنی تألیف بدر الدین محمد بن بهادر زرکشی* (745-794).پیش از زرکشی، برخی از علما در ضمن متون تفسیری، و به طور حاشیه ای در تفاسیر و جوامع حدیثی خود، دربارۀ دانشهای قرآنی مطالبی آورده بودند، مانند حوفی نحوی (متوفی 330)که در کتاب البرهان خود مطالبی مختصر دربارۀ آن نقل کرده بود، اما زرکشی با استفاده از منابع مختلف، از جمله کتابهای تفسیر، ادب، فقه و تاریخ، به گونه ای بی سابقه به تألیف کتابی مستقل دربارۀ علوم قرآنی پرداخت.
این کتاب، که چکیده ای از آرای محققان متقدم است و به زبان عربی تألیف شده، مشتمل است بر:مقدمه، دو فصل، و 47 باب.فصل اول دربارۀ کلیات تفسیر، مانند انواع تفسیر، و فصل دوم دربارۀ علوم قرآنی و منشأ آن است که بر مبنای نظریات مختلف علما، وجوه گوناگونی دربارۀ آن مطرح شده است.سپس 47 باب، هر یک در بیان یکی از انواع علوم قرآنی، آمده که عبارت است از:شناخت سبب نزول؛ ارتباط آیات با یکدیگر؛فاصلۀ آیات؛وجوه و نظایر؛علم به آیات متشابه؛علم به آیات مبهم؛دربارۀ سرآغاز سوره ها؛دربارۀ پایان سوره ها؛ دربارۀ شناخت آیات مکّی و مدنی؛شناخت نخستین قسمتی که از قرآن نازل شد؛چگونگی نزول قرآن؛گردآوری قرآن و صحابۀ حافظ قرآن؛شناخت تقسیم بندی قرآن بر حسب سوره ها و ترتیب سوره ها، آیات و تعداد آنها؛شناخت نامهای قرآن؛آنچه در قرآن به «لغت»(گویش)غیر حجازی است؛آنچه در قرآن از لغات غیر عربی است؛شناخت غریب القرآن؛شناخت تصریف؛ شناخت احکام؛شناخت لفظ یا ترکیب نیکوتر و فصیحتر؛ تفاوت کردن الفاظ بر اثر زیاد یا کم شدن؛وقف و ابتدا؛شناخت توجیه قرائات؛علم به رسم الخط قرآنی؛فضایل قرآن؛خواص قرآن؛آیا در قرآن قسمتی بهتر از دیگری است؟؛آداب تلاوت قرآن؛آیا جایز است که در نوشتار، نامه و سخنرانی، قسمتی از آیات قرآن به کار رود؟؛ امثال قرآن؛ احکام قرآن؛جدل در قرآن؛ ناسخ و منسوخ قرآن؛توهم اختلاف در قرآن؛شناخت محکم و متشابه؛حکم آیات متشابهی که دربارۀ صفات خداوند است؛ اعجاز قرآن؛وجوب تواتر قرآن؛یاری سنّت در فهم قرآن؛ شناخت تفسیر قرآن؛شناخت وجوب در مخاطبات؛بیان حقیقت و مجاز قرآن؛کنایه و تعریض؛ اقسام معنای کلام؛ تعدادی از اسلوبهای بلاغی قرآن؛و شناخت ابزار و ادواتی که مفسر به آن نیاز دارد.
مؤلف در هریک از این مباحث، ابتدا تاریخچۀ پژوهش آن را بیان، و خود آن را تعریف می کند، سپس به بررسی دیدگاه علما دربارۀ آن مبحث می پردازد و از کتابها و دانشمندان بسیاری نقل قول می کند، از جلمه از کشاف و اساس البلاغة زمخشری، المفردات راغب،تاریخ طبری، امالی سید مرتضی، و اسباب النزول واحدی او میان آرای علما، مناظره ای غیابی به وجود می آورد، سپس از بحثها نتیجه گیری می کند و سرانجام نظریۀ خود را می گوید و اشکال عقاید علمای پیش از خود را با استدلالهای ادبی، تفسیری، فقهی و حدیثی مطرح می سازد و گاهی ذیل عنوان «فصل» به مطالب حاشیه ای یا شرحهای اضافی می پردازد تا سخن را تکمیل کند.
وی به تناسب بلندی و کوتاهی مباحث، برخی از انواع را به فصول و بخشهای گوناگون تقسیم کرده و به چهار نوع واپسین (کنایه و تعریض، اقسام معنای کلام و...) تفصیل بیشتری می دهد، ازینرو البرهان از لحاظ ادبی بر دیگر کتب علوم قرآنی امتیاز دارد.
ترتیب منطقی انواع و فصول، بیان مشروح آرای گوناگون و دلایل قائلان به هر رأی و رأی خود مؤلف، ایجاز و استحکام عبارات، و نثر ساده از ویژگیهای این کتاب است.در مقابلۀ متن با منابعی که زرکشی از آنها سود جسته، دقت و صحت مطالب آن آشکار می شود، زیرا مؤلف با هوشمندی و تسلط بر انواع علوم، درشناخت انواع سخن، از دشوار و آسان و نادر و غریب، و دریافت شاذّ و غیر شاذّ صاحبنظر بوده است.

[ویکی فقه] البرهان فی علوم القرآن (کتاب). البُرهان فی علوم القرآن، نخستین کتاب مستقل درباره علوم قرآنی است. تألیف بدرالدین محمد بن بهادر زرکشی (۷۴۵ـ۷۹۴).
پیش از زرکشی، برخی از علما در ضمن متون تفسیری، و به طور حاشیه ای در تفاسیر و جوامع حدیثی خود، درباره دانش های قرآنی مطالبی آورده بودند، مانند حوفی نحوی (متوفی ۳۳۰) که در کتاب البرهان خود مطالبی مختصر درباره آن نقل کرده بود، اما زرکشی با استفاده از منابع مختلف، از جمله کتاب های تفسیر، ادب، فقه و تاریخ، به گونه ای بی سابقه به تألیف کتابی مستقل درباره علوم قرآنی پرداخت.

محتوای کتاب البرهان فی علوم القرآن
این کتاب، که چکیده ای از آرای محققان متقدم است و به زبان عربی تألیف شده، مشتمل است بر: مقدمه، دو فصل، و ۴۷ باب. فصل اول درباره کلیات تفسیر، مانند انواع تفسیر، و فصل دوم درباره علوم قرآنی و منشأ آن است که بر مبنای نظریات مختلف علما، وجوه گوناگونی درباره آن مطرح شده است. سپس ۴۷ باب، هر یک در بیان یکی از انواع علوم قرآنی، آمده که عبارت است از: شناخت سبب نزول؛ ارتباط آیات با یکدیگر؛ فاصل آیات؛ وجوه و نظایر؛ علم به آیات متشابه؛ علم به آیات مبهم؛ درباره سرآغاز سوره ها؛ درباره پایان سوره ها؛ درباره شناخت آیات مکی و مدنی؛ شناخت نخستین قسمتی که از قرآن نازل شد؛ چگونگی نزول قرآن؛ گردآوری قرآن و صحابه حافظ قرآن؛ شناخت تقسیم بندی قرآن بر حسب سوره ها و ترتیب سوره ها، آیات و تعداد آنها؛ شناخت نام های قرآن؛ آنچه در قرآن به «لغت» (گویش) غیرحجازی است؛ آنچه در قرآن از لغات غیرعربی است؛ شناخت غریب القرآن؛ شناخت تصریف؛ شناخت احکام؛ شناخت لفظ یا ترکیب نیکوتر و فصیح تر؛ تفاوت کردن الفاظ بر اثر زیاد یا کم شدن؛ وقف و ابتدا؛ شناخت توجیه قرائات؛ علم به رسم الخط قرآنی؛ فضایل قرآن؛ خواص قرآن؛ آیا در قرآن قسمتی بهتر از دیگری است ؟؛ آداب تلاوت قرآن؛ آیا جایز است که در نوشتار، نامه و سخنرانی، قسمتی از آیات قرآن به کار رود؟؛ امثال قرآن؛ احکام قرآن؛ جدل در قرآن؛ ناسخ و منسوخ قرآن؛ توهم اختلاف در قرآن؛ شناخت محکم و متشابه؛ حکم آیات متشابهی که درباره صفات خداوند است؛ اعجاز قرآن؛ وجوب تواتر قرآن؛ یاری سنّت در فهم قرآن؛ شناخت تفسیر قرآن؛ شناخت وجوب در مخاطبات؛ بیان حقیقت و مجاز قرآن؛ کنایه و تعریض؛ اقسام معنای کلام؛ تعدادی از اسلوب های بلاغی قرآن؛ و شناخت ابزار و ادواتی که مفسر به آن نیاز دارد.

کیفیت نگارش
مؤلف در هر یک از این مباحث، ابتدا تاریخچه پژوهش آن را بیان، و خود آن را تعریف می کند، سپس به بررسی دیدگاه علما درباره آن مبحث می پردازد و از کتابها و دانشمندان بسیاری نقل قول می کند، از جمله از کشاف و اساس البلاغه زمخشری، المفردات راغب، تاریخ طبری، امالی سید مرتضی، و اسباب النزول واحدی. او میان آرای علما، مناظره ای غیابی به وجود می آورد، سپس از بحثها نتیجه گیری می کند و سرانجام نظریه خود را می گوید و اِشکال عقاید علمای پیش از خود را با استدلال های ادبی، تفسیری، فقهی و حدیثی مطرح می سازد و گاهی ذیل عنوان «فصل» به مطالب حاشیه ای یا شرح های اضافی می پردازد تا سخن را تکمیل کند. وی به تناسب بلندی و کوتاهی مباحث، برخی از انواع را به فصول و بخش های گوناگون تقسیم کرده و به چهار نوع واپسین (کنایه و تعریض، اقسام معنای کلام و...) تفصیل بیشتری می دهد، ازینرو البرهان از لحاظ ادبی بر دیگر کتب علوم قرآنی امتیاز دارد.

ویژگی های کتاب البرهان
...