اصول خمسه

[ویکی فقه] اُصول ِ خَمْسه ، عنوانی برای ۵ اصل اعتقادی معتزله شامل توحید، عدل ، وعد و وعید، منزلةٌ بین المنزلتین ، و امر به معروف و نهی از منکر می باشد.
اعتقاد به این اصول ، اختصاصی به معتزله ندارد، چنانکه برخی از این عناصر به تنهایی وجه ممیز فرقه ای دیگر به شمار رفته اند، ابوالحسین خیاط (پس از ۳۰۰ق /۹۱۲م) که اثر او از قدیم ترین متون بازمانده معتزلی است ، در این باره می گوید: «گروه بسیاری با ما در باب توحید موافقند، اما به جبر اعتقاد دارند، و بسیاری نیز در توحید و عدل با ما همداستانند، اما در موضوع وعید و اسماء و احکام با ما موافق نیستند؛ هیچ یک از ایشان شایستگی عنوان اعتزال را ندارند، مگر آنکه به تمامی این اصول پنج گانه مؤمن باشند».
اصول خمسه
نحوه فهم معتزله از این اصول - با توضیحی که می آید - از آنچه گروه های دیگر، و عمده ترین آنها اهل سنت و اصحاب حدیث ، نیز باور داشته اند، کم و بیش متمایز بوده است:
← توحید
معتزله اعتقاد به اصول خمسه و دعوت همگان به آن را تکلیفی می شمردند که اصل امر به معروف و نهی از منکر بر خود آن جاری است . با تمسک به این اصل بود که آنان در واداشتن دیگران به پذیرش اصول خمسه از به کار بستن سخت ترین روش هایی که برای امر به معروف و نهی از منکر قائل بودند، ابایی نداشتند.
تاریخچه اعتزال
...

[ویکی شیعه] اصول خمسه به اصول بنیادین اعتقادی در مذهب کلامی معتزله گفته می شود. این اصول پنج گانه عبارت اند از توحید صفاتی، عدل، وعد (قول به پاداش) و وعید (قول به عذاب)، منزلتی میان دو منزلت، امر به معروف و نهی از منکر. معتزله، عنوان گروهی از متکلمان مسلمانِ اهل سنّت است که به اصالت عقل در برابر نقل، شهرت دارند.
مُعتَزِلَه، عنوان گروهی از متکلمان مسلمانِ اهل سنّت است که به اصالت عقل در برابر نقل، شهرت دارند. معتزله معتقد بودند آنچه از طریق وحی به دست ما می رسد، باید با عقل نظری ارزیابی شود. این اصل، ثمراتی در کلّیت نظام فکری و عقاید دینی آنان داشت و برداشتی ویژه از توحید و عدل الهی به آنان بخشید و بدین رو، آن دسته از متون دینی را که به ظاهر، با عقل ناسازگار بود، تأویل کردند. برای مثال، امکان رؤیت خدا را که در برخی متون به آن تصریح شده انکار کردند و آن را به تأویل بردند؛ زیرا به لحاظ عقلی، دیدن بدون مکان و جهت ممکن نیست و چون خداوند از مکان و جهت منزه است، رؤیت او نه در این جهان، نه در آخرت ممکن نیست.
برخی عقاید معتزله با آرای مورد اتفاق اهل سنت تضاد آشکار داشت و دیدگاهشان به متکلمان امامیه نزدیک تر بود و حتی در برخی اصول اعتقادی مانند توحید و عدل با هم اشتراک نظر داشتند. ارتباط نزدیک شیعیان و معتزله در برخی دوره های تاریخی بیشتر بوده و برخی از علمای عقل گرای شیعه مانند شیخ مفید و سید مرتضی به معتزله نزدیک بودند. با این حال همواره اختلاف نظرهای مهمی بین شیعیان و معتزله وجود داشته و مجادلات بسیاری بین علمای شیعی و معتزلی درباره عقاید کلامی در گرفته است. برای نمونه شیعیان در اندیشه امامت، رابطه میان ایمان و گناه کبیره، و امر به معروف و نهی از منکر با معتزلیان اختلاف داشته اند.

[ویکی نور] رساله اصول خمسه تألیف ضیاء الدین بن سدید الدین جرجانى نیز در واقع ادامه رساله خزائن الایمان است. مؤلف در آن رساله اشاره کرد که ایمان و اسلام یکى است و در این رساله اسلام را توضیح مى دهد.اصول خمسه چنانکه از نام آن پیدا است، همان اصول دین و اصول مذهب مى باشد.وى از توحید آغاز مى کند و ذات واجب الوجود را قدیم، باقى، عالم، حى، مرید و...معرفى مى نماید. همچنین صفاتى را از او سلب مى کند؛ مانند: خداوند جوهر و عرض نیست، یا این که در مکان نیست. در امامت نیز نص قرآن، احادیث نبوى و نیز اعمال حضرت على(ع) را ملاک قرار مى دهد و وى را شایسته خلافت مى داند.
این رساله به همراه هشت رساله دیگر در مجموعه ای به نام رسائل فارسی جرجانی (رسائل کلامی تألیف حدود قرن نهم هجری) به چاپ رسیده است.
این نسخه منحصر به فرد در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران به شماره ثبت 3190/2 موجود است.
رسائل فارسی جرجانی (رسائل کلامی تألیف حدود قرن نهم هجری)
در یاد کردن علم ها از فریضه و سنت در همه سال

اصول خَمسه
اصطلاحی رایج در کلام معتزله و شیعۀ امامیه. در کلام معتزله، اصول خمسه اعتقادی عبارت است از توحید، عدل، وعد و وعید، منزلهٌ بین المنزلتین، امر به معروف و نهی از منکر؛ و در کلام شیعۀ امامیه عبارت است از توحید، نبوت، معاد (اصول دین)، عدل و امامت (اصول مذهب). اصول مذکور در طول تاریخ اسلام، درپی بروز حوادث و مسائل سیاسی اجتماعی پدید آمدند و در دوره های مختلف بسط یافتند.