اسماعیل سامانی

مسلمانان در اواسط قرن اول هجری قمری به فرارود گام نهادند و نام ماوراءالنهر را - که معادل عربی فرارود بود - برای آن سرزمین برگزیدند. همچنین مسلمانان نام وهروت ( به رود ) را به جیحون و رود گل زریون ( چاچ ) را به سیحون تغییر دادند. دربارۀ مرزهای جغرافیایی ماوراءالنهر در کتاب حدودالعالم این گونه آمده است: «ناحیه ای است که حدود مشرق وی حدود تبت است و جنوب وی خراسان است و حدود خراسان و مغرب وی غوز است و حدود خلخ و شمالش هم حدود خلخ است».
اعراب نام های شهرها و مناطق ماوراءالنهر را همچنان مانند گذشته باقی گذاشتند؛ اما نام بعضی مناطق و شهرها را برای سهولت در تلفظ تغییر دادند؛ برای مثال سمرکند را سمرقند و چغانیان را صغانیان خوانند. بسیاری از جغرافی دانان مسلمان خراسان را از ماوراءالنهر جدا دانسته اند؛ اما مقدسی ماوراءالنهر را به اسم هیتل ( هیطل ) ، قسمتی از خاوران دانسته، دراین باره چنین می گوید: «ابوزید ( بلخی ) خاوران را سه بخش برشمرده، خراسان، سکستان، ماوراءالنهر ولی من آن را به یک بخش در دو سوی جیحون خوانده هریک را به پایه گذارش نامیده ام… سرزمین خاوران را دو برادر به نام هیطل و خراسان، دو پسر عالم بن سام بن نوح، آباد کرده اند پس این سوی نهر به نام هیاطله خوانده می شود. ». او دلیل این نام گذاری را این گونه توضیح داده است: «اگر پرسند که چرا مانند دیگر مردم هر سوی را سرزمینی جداگانه نشناساندی مگر نبینی خود مردم گویند خراسان و ماوراءالنهر؟ درپاسخ گفته شود ولی همین مردم نیز از مرزهای قومس تا طراز را خراسان می نامند».
سامانیان نسب خود را به دهقانی به نامِ «سامان خُدا» - که زردشتی بود - می رساندند. بعضی مورخان سامان را نام شخص نمی دانند؛ بلکه نام منطقه ای می دانند. سامان خدا لقبی مانند بخارا خدا و چغان خدا است. در زبان پهلوی کلمهٔ Xwâtây ( خدا ) به معنی شاه یا فرمانروا است. بعضی سامان را روستایی نزدیک سمرقند و بعضی دیگر آن را دهی در اطراف بلخ یا ترمذ می دانند. همچنین برخی معتقدند که بر اساس منابع نخستین دودمان سامانی در خراسان ظهور کرده است، نه در فرارود. جوزجانی نیز سامان را ناحیه ای در سغد قدیم می داند که جد سامانیان رئیس آن منطقه و لقب او سامان خدا بود. حمدالله مستوفی هم اجداد سامان خدا را از حکام ماوراءالنهر در قبل از اسلام می داند. در منابع تاریخ سامانی نسب این دودمان را برای کسب مشروعیت به بهرام چوبین می رسانند؛ حتی سامان خدا را از القاب بهرام چوبین عنوان می کنند.