اسفراین

اِسفَرایِن شهری است در جنوب استان خراسان شمالی. این شهر مرکز شهرستان اسفراین است. بیشتر مردم این شهر بە زبان کردی کرمانجی و تاتی سخن می گویند ولی در برخی نقاط زبان ترکی خراسانی نیز رواج دارد. [ ۱] این شهر در حاشیه جنوبی کوههای آلاداغ که خود در امتداد رشته کوه البرز شرقی قرار دارد، واقع شده است. بر پایه برآورد آماری ۱۴۰۲، جمعیت این شهر ۷۱۶۱۲ نفر می باشد. [ ۲]
در مورد اسفراین بهترین شرح جغرافیایی ابوعبدالله حمد بن احمد مقدسی است که خود این ولایت را دیده است.
مقدسی می نویسد: اسفراین روستایی بزرگ و مرکز انگور خوب و کشتزار است، جاده گرگان آنرا به دو نیمه می کند. شهر آن به همین نام است. آباد و گرانقدر است، از نهری که از کوه می آید می آشامند در شهرهای این روستا مهم تر از آن نیست. بازارهای زیبا ویژگی دیگر دارد. مردم اهل حدیثند.
ابوعبدالله الحاکم مولف تاریخ نیشابور که سنه ۴۰۴ هجری قمری فوت کرده است، اسفراین را شهری خوش آب و هوا ذکر کرده است
قباد پادشاه ساسانی نام اسفراین را به علت داشتن آب و هوای خوب مهرجان گذاشته است.
همچنانکه یاد اوری گردید اسفراین شهری بوده است که قبل از اسلام در خراسان وجود داشته است، جزو ایالت پارت بوده است. در تقسیمات کشوری در دوره هخامنشی، کشور ایران بر اساس ملاحظات قومی و نژادی به ۳۰ قسمت تقسیم می شده است که یکی از ایالت خراسان و یا پارت ذکر شده است بعدها یونانی ها این ایالت را ساتراپ نام گذاشتند. ولی همان دولت تعداد ایالت ایران را ۲۰ نوشته است و پارت را ایالت شانزدهم دانسته است.
اشکانیان ( پارتها ) پس از روی کار آمدن، ایران زمین را از وجود بیگانگان آزاد ساختند. اکثر مورخان پارت قدیم را عبارت از دامغان، جوین، سبزوار، نیشابور، قوچان، درگز، اسفراین و چند شهر فعلی خراسان می دانند.
ظهور و گسترش دین اسلام در ایران خراسان مانند سایر بلاد ایران و شاید بیشتر درگیری و کشمکش حکام عرب و فرمانروایان ایرانی بوده است. مسلماً صدمات انسانی و مالی بیشتری از تخریب شهرها و اماکن بوده است و فتح اسفراین همزمان باشهرهایی چون نیشابور، ری، بیهق و توس در تاریخ های قرون و در هیچ یک از منابع اولیه اشاره به خرابی اسفراین نشده است. اسفراین در سال ۳۱ هجری همچنان که ذکر گردیده بدست عبدا. . . ابن عامر فتح شده ومردم بتدریج دین مبین اسلام را پذیرفته اند. درباره بنیانگذار اسفراین، در منابع و ماخذ تاریخ و جغرافیا مطالب فراوان است ولی آنچه بدیهی است این نکته است که منابع ایران تقسیم دنیای روزگار گذشته را به فریدون نسبت می دهند که بین سه فرزند خود مسلم، تور و ایرج تقسیم کرد. آنچه مسلم است خراسان و اسفراین که شهرکی در آن بوده است در ایران زمین واقع شده بوده است و باید سازنده آن را کسی بنامند که نژاد ایرانی باشند همچنانکه بانی اسفراین را اسفند یا پسر گشتاسب می دانند که از پادشاهان کیانی ایران است و به قاعده انتساب آنرا اسفراین خوانده اند. مولف تاریخ نیشابور ابوعبدا…، محمد بن عبدا… نیشابوری در مورد اسفراین شرحی دارد که خلاصه ای از آن آورده می شود. پادشاه قباد بن فیروز چند روز آنجا بود از خضره صحرا و صحه هوا آن را مهرجان نام نهاد. شرایط مساعد طبیعی و رودهای فراوان از محاسن عمده ای بود که امکان آبادانی این منطقه را از قدیم ممکن کرده است. همانطور که در ابتدا گفته شد پارت یکی از ایالات وابسته به امپراطوری هخامنشیان بوده است. ویشتاسب پدر داریوش والی پارت بوده و پارتیان در سپاه خشایارشاه در جنگ با یونانیان شرکت داشته اند و پس از هجوم یونانیان اسکندر داریوش سوم را تاداخل مملکت پارت تعقیب کرده است. مشیر الدوله پیر نیا در تاریخ ایران، باستان محل واقعه و تاریخ در گذشته را در محلی بین سمنان و شاهرود فعلی دانسته است. محمد حسن خان اعتماد السلطنه به نقل از سایر منابع این محل را چمن کالپوش دانسته که در شرق جاجرم واقع است و مولف کتاب خراسان و سیستان نیز همین محل را ذکر کرده است. باتوجه به اینکه اهالی چمن کالپوش نیز معتقدند چمن کالپوش آخرین منزلگاه داریوش سوم است و از چمن کالپوش تا اسفراین راهی نیست، پس باید دشت اسفراین را جولانگاه مقدونیان دانست که از دستبرد و سم ستوران یونانی در امان نبوده است. در دوره جانشینان اسکندر، اسفراین در تصرف سلوکیان بوده است تاظهور پارتیان ( اشکانیان ) که این سرزمین آزاد می گردد. پارتها از همین سرزمین فعلی خراسان بخصوص شمال خراسان همچون شهرستانی مانند قوچان، اسفراین درگز قیام می کنند و در شهر آساک در آستانه تاجگذاری می کنند و سپس به تسخیر هیرکانیا می پردازند.

اسفراین (ولایت). اِسْفَرایِن؛ یکی از ولایت های ربع نیشابور خراسان بزرگ، که در منابع مختلف از شهر مهرجان در این ولایت بسیار یاد شده و حتی برخی، مهرجان را نام قدیم ولایت نیز دانسته اند. این ولایت در مسیر جاده نیشابور به جرجان قرار داشته و دارای موقعیت ارتباطی خوبی بوده است. شمار بسیار زیادی از بزرگان و اهالی علم و فقه و حدیث از این ولایت برخاسته اند. ولایت اسفراین را در جغرافیای امروز، به شهرستان اسفراین استان خراسان شمالی ایران و حدی از نواحی پیرامون آن، مطابقت داده اند.
اسفراین؛ یکی از ولایت های ربع نیشابور خراسان[ ۱] [ ۲] ؛ نام این ولایت: در البلدان، به صورت اسفرائین[ ۳] ؛ در حدود العالم، سبراین[ ۴] ؛ در معجم البلدان، أَسفَرَایین[ ۵] ؛ در احسن التقاسیم، أَسفَرایِن[ ۶] ؛ در الانساب، إسفرایین[ ۷] ؛ در اللباب، إسفَرایِین[ ۸] ثبت گردیده است. به نقل از بیهقی، سبب نامگذاری اسفراین را چنین نوشته اند که این واژه، در اصل، اسپرآیین است؛ «اسپر»، به معنی «سپر» است و «آیین»، به معنی «روش»؛ گویا مردم آنجا به برداشتن سپر، خو کرده بودند که شهر ایشان بدین لقب خوانده شد. همچنین گفته ان که اسفندیار آن را بنیان نهاد و به نام او نامیده شد، سپس با گذشت روزگار دگرگون شد. [ ۹]
اسفراین؛ از ولایت های دوازده گانه ربع نیشابور خراسان[ ۲] [ ۱۰] ؛ در مسیر جاده نیشابور به جرجان قرار گرفته[ ۳] به گونه ای که این جاده، آن را به دو نیم، تقسیم می کرده و به نقل از بیهقی، گفته اند که این ولایت، دربرگیرنده بیش از چهار صد و پنجاه آبادی بوده است. یاقوت حموی، نام قدیم این ولایت را مهرجان دانسته است و به گفته وی، مهرجان، نام یکی از قریه های این ولایت است. [ ۵] اما ابن حوقل، مهرجان و اسفراین را دو شهر جدا به شمار آورده و از آن ها در ردیف شهرهای ربع نیشابور ( بوزجان، مالن معروف به کواخرز، خایمند، سلومک، سنکان، زوزن، کندر، ترشیز، خان روان، آزادوار، خسروجرد، بهمن آباد، مزینان، سبزوار، دیواره، مهرجان، اسفرایین، خوجان، ریوند، رایکان، طابران، نوقان و تروغوذ ) یاد نموده و در بخشی از کتاب صورةالارض، فاصله جغرافیایی مهرجان را با اسفراین و دیگر شهرهای مسیر نیشابور تا اسفراین، چنین مشخص کرده است: از نیشابور تا خان روان یک مرحله ( مرحله= واحد مسافت شمار قدیم ) ؛ و از خان روان تا مهرجان، دو روز؛ و از مهرجان تا اسفراین، دو روز راه است. [ ۱۱] سمعانی، ابوالفدا و به خصوص جغرافیانویسانی همچون اصطخری، ابن حوقل، مَقدِسی که از فواصل شهرهای خراسان یاد کرده اند، اسفراین و مهرجان را دو محل جدا از هم دانسته و فاصله آن دو را دو روز راه نوشته اند. [ ۱۲]