ادب الکاتب

[ویکی نور] ادب الکاتب، اثری است به زبان عربی، از ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم دینوری (276ق)، ادب شناس مشهور، در ادب و فرهنگ کتابت و آنچه کاتب باید بداند. غالب کسانی که شرح حال ابن قتیبه را نوشته اند، از این اثر، نام برده اند که خود دلیل اهمیت آن است.
نام این کتاب، مردد بین «ادب الکاتب» و «ادب الکتّاب» است. مؤلف، این کتاب را برای ابومحسن عبید الله بن خاقان، وزیر متوکل عباسی تألیف کرده است. بنا بر این تاریخ تألیف، به بیش از 251ق که ابن خاقان در آن سال از وزارت عزل شد، بازمی گردد.
کتاب، مشتمل بر مقدمه ای مختصر به قلم محقق، آقای محمد الدّالی، مقدمه مؤلف و چهار بخش اصلی با عناوین «کتاب المعرفة»، «کتاب تقویم الید»، «کتاب تقویم اللسان» و «کتاب الابنیة» است و هر بخش، خود، مشتمل بر ابواب متعددی است.
مقدمه «ادب الکاتب»، از جهت تصویر یأس انگیزی که ابن قتیبه از جامعه فرهنگی عهد خویش به دست می دهد، بسیار مفید و ارزش مند است. تقریبا هیچ صنفی از جامعه فرهنگی از قلم تیز او در این مقدمه، مصون نمانده است. وی، در آغاز، از روی گردانی و گریز مردم از «ادب» انتقاد می کند ولی وزیر ابومحسن؛ یعنی ابن خاقان، را از این رذیله برکنار می داند و...
وی، در ادامه معلومات و فضایل و آن گاه صفاتی را برمی شمرد که هر کاتب هوش مند و چیره دستی باید از آنها برخوردار باشد.

[ویکی فقه] ادب الکاتب (کتاب). «ادب الکاتب»، اثری است به زبان عربی ، از ابن قتیبه ، عبدالله بن مسلم دینوری (۲۷۶ ق)، ادب شناس مشهور، در ادب و فرهنگ کتابت و آنچه کاتب باید بداند. غالب کسانی که شرح حال ابن قتیبه را نوشته اند، از این اثر، نام برده اند که خود دلیل اهمیت آن است.
نام این کتاب، مردد بین «ادب الکاتب» و «ادب الکتاب» است. مؤلف، این کتاب را برای ابو محسن عبید الله بن خاقان، وزیر متوکل عباسی تالیف کرده است. بنا بر این تاریخ تالیف، به بیش از ۲۵۱ ق که ابن خاقان در آن سال از وزارت عزل شد، بازمی گردد.
ساختار کتاب
کتاب، مشتمل بر مقدمه ای مختصر به قلم محقق، آقای محمد الدالی، مقدمه مؤلف و چهار بخش اصلی با عناوین «کتاب المعرفة»، «کتاب تقویم الید»، «کتاب تقویم اللسان» و «کتاب الابنیة» است و هر بخش، خود، مشتمل بر ابواب متعددی است.
گزارش محتوا
مقدمه «ادب الکاتب»، از جهت تصویر یاس انگیزی که ابن قتیبه از جامعه فرهنگی عهد خویش به دست می دهد، بسیار مفید و ارزش مند است. تقریبا هیچ صنفی از جامعه فرهنگی از قلم تیز او در این مقدمه، مصون نمانده است. وی، در آغاز، از روی گردانی و گریز مردم از «ادب» انتقاد می کند ولی وزیر ابو محسن؛ یعنی ابن خاقان، را از این رذیله برکنار می داند و... وی، در ادامه معلومات و فضایل و آن گاه صفاتی را برمی شمرد که هر کاتب هوش مند و چیره دستی باید از آنها برخوردار باشد. ابن قتیبه، در مقدمه کتاب، این مقدمات را برای خواننده «ادب الکاتب» لازم می شمرد: ۱. اطلاعات کلی از صرف و نحو ؛ ۲. علومی چون حساب و هندسه و نجوم و کاربرد علمی آنها در راه سازی، پل سازی، آبیاری و... ۳. اطلاعات عمومی در باب فقه ؛ ۴. اخبار و حکایات و شاید اندکی تاریخ؛ ۵. اخلاق نیک، عقل و قریحهکه زبان شیوا بدون آنها بی حاصل است. بنا بر این، وی، آشنایی با دانش ریاضی و هندسه، فقه و حدیث ، اخبار و تاریخ را برای کاتب ضروری می داند و پیش از آموختن ادب زبانی، کسب ادب نفسانی را توصیه می کند و پاک دامنی و بردباری و فروتنی را لازمه تعهد شغل دبیری می داند. ادب الکاتب مشتمل است بر ۱. کتاب المعرفة، در شرح و توضیح کلمات دشوار؛ ۲. کتاب تقویم الید، در شیوه نگارش و املاء؛ ۳. کتاب تقویم اللسان، در قرائت و تلفظ صحیح کلمات و ترکیبات؛ ۴. کتاب الابنیة، در باب اشتقاق فعل و اسم. هر یک از این بخش ها به ابوابی تقسیم شده که مجموع آنها به ۲۰۹ باب می رسد.
← برخی عناوین ابواب کتاب المعرفة
...

ادب الکاتب نوشتهٔ ابن قتیبه؛ کتابی است دربارهٔ نویسندگی و آنچه برای «کاتبان» بایسته است. نگارنده ویژگی ها و خوبی هایی که یک نویسندهٔ اسلامی باید داشته باشد، ذکر نموده است؛ آشنایی نویسنده با زبان و ادبیات عربی و فراگیری نحو و علم لغت را لازم دانسته است. او همچنین آشنایی نسبی یک نویسنده با دانش های روزگار خود را یاد کرده است و برای اخلاق نیز یادآور شده است. دیباچهٔ ادب الکاتب نیز مفصّل است و مثال های گویایی از برخی نویسندگان همروزگار بیان کرده است. پس از دیباچه، کتاب چهار بخش دارد و مجموعاً ۲۰۹ باب را دربرمی گیرد. [ ۱]

اَدَبُ الکاتب
(یا: ادب الکتّاب؛ ادب الکتبه) کتابی به عربی در ادبیات، تألیف ابومحمد عبدالله بن مسلم دینوری معروف به ابن قتیبه. این اثر در یک مقدمه و چهار کتاب تدوین یافته است. چهار بخش آن از این شمارند: کتاب المعرفه، که به شرح و توضیح کلمات و اصطلاحات دشوار پرداخته است؛ کتاب تقویم الید که به شیوۀ نگارش و املا اشاره دارد، کتاب تقویم اللسان که به قرائت و تلفظ صحیح کلمات و ترکیبات می پردازد؛ و کتاب الابنیه که به مشتقات فعل و اسم اشاره دارد. این کتاب نخست در ۱۳۰۰ق در قاهره چاپ و منتشر شد، سپس طاهر الجزائری، آن را خلاصه کرده و با نام تلخیص ادب الکاتب به چاپ رساند (قاهره ۱۳۳۹ق). بر این کتاب شرح هایی نوشته اند که از آن شمار است: شرح ادب الکاتب از جوالیقی (قاهره، ۱۳۵۰ق) و کتاب الاقتضاب فی شرح ادب الکُتّاب از بطلیوسی (بیروت، ۱۹۰۱).