اثرپذیری حافظ از گذشتگان

در اثرپذیری حافظ از قرآن تردیدی نیست. انقلابِ حافظ در غزل، که همانا سرودنِ ابیاتِ معناً مستقل باشد، تحتِ تأثیرِ سبکِ قرآن بوده است. در عین حال، حافظ فرهنگ باستانی و فرهنگ اسلامی ایران را با دین، کلام، فلسفه و عرفان پیوند داد و در شعرش متبلور ساخت. او عناصر جهان بینی رندانه اش را وامدارِ فردوسی، خیام، سنایی، عراقی، عطار و مولوی است. به گزارش خرمشاهی، حافظ از ۲۵ شاعر اثر پذیرفته است. این اثرپذیری ها هم جنبه های لفظی و هم جنبه های محتوایی داشته است.
در اثرپذیری حافظ از قرآن تردیدی نیست، آنچنانکه بیشتر حافظ پژوهان بر این باورند که مهم ترین دلیل تخلص وی به «حافظ»، حافظ قرآن بودن است. اثرگذاری قرآن بر شعر حافظ از دو منظرِ صورت و معنا قابل بررسی است. در حوزهٔ صورت یا ساختار، مهم ترین ویژگی شعر حافظ یعنی استقلال ابیات، بیش از هر چیز اثرپذیرفته از سُوَر و آیات قرآن است. به گفتهٔ آرتور آربری، قرآن شناس و حافظ شناس انگلیسی، این ویژگیْ انقلاب حافظ در غزل است. حافظ برای بیان مضمون های گوناگون در یک غزل چنین روشی برگزید. سبک شعر حافظ به مانند قرآن، حجمی–حلقوی با سیری دوری و دایره ای است که در اطراف گسترده می شود. گوته نیز شعر حافظ را سیّال خوانده بود و هامر پورگشتال آن را به گردن بندی مروارید با رشته ای نادیدنی تشبیه کرده است. مقایسهٔ غزل های حافظ با قصیده ها و مثنوی هایش — که در برابر غزل ها منسجم ترند — این نتیجه را به دست می دهد که قصاید و مثنوی های حافظ از جنبهٔ هنری و تأثیر، بهتر از غزل هایش نیستند. [ ۱] ازاین رو استقلال ظاهری ابیات و انسجام درونی آن ها به مانند قرآن، آن ها را بی نظیر کرده است. حافظ چنانکه قرآن در یک سوره به بسیاری از موضوعات و مفاهیم می پردازد، در یک غزل چندبیتی، گستره ای وسیع از حکمت و معنا را می گنجاند. این ناپیوستگی برون و پیوستگی درون، هم دربارهٔ قرآن و هم برای غزل های حافظ از آغاز ظهور هریک مورد پرسش و بحث بوده است. پیرامون غزل های حافظ این موضوع از روزگارِ خود حافظ مطرح بوده است و شاه شجاع بر این ویژگی بر حافظ خرده گرفت و آن را «خلاف طریقت بُلَغا» دانست؛ که با پاسخ هوشمندانهٔ حافظ مبنی بر «شهرت شعر حافظ در آفاق و پای بیرون ننهادن نظم حریفان از دروازهٔ شیراز» مواجه شد. [ ۲] [ ۳] حافظ از این ویژگی شعر خویش و تفاوتش با سروده های دیگر شاعران آگاه بود، بدان گونه که هر بیت خویش را «بیت الغزل» می نامد و با اشاره به نو بودن سبک خویش، آن را نتیجهٔ لطفی خداداد می داند. اما در حوزهٔ معنی یا محتوا نیز بسیاری از معانی شعر حافظ از مفاهیم قرآن سرچشمه گرفته است. حافظ به سه گونه از این معانی بهره گرفته است: ۱. ترجمه: صنعتی در بدیع است و به آن معناست که بیتی عربی به فارسی یا بیتی فارسی به عربی ترجمه و معنا شود. در ترجمهٔ آیات قرآن در قالب شعر نیز این صنعت به کار می رود. ۲. اقتباس: یعنی تمام یا بیشتر متن آیه یا حدیثی با همان صورت در شعر بیاید. ۳. تلمیح: به معنای اشاره به داستان، مَثَل یا شعری است و شامل داستان های قرآنی نیز می شود. [ ۴]