ابن ابی خصال

ابن ابى خصال در قرطبه رشد یافت و به فراگیری دانش پرداخت . با ابوالحسن على بن مالک یَعْمُری ( د 500ق ) رفت و آمد داشت . همین استاد طبع او را نخستین بار آزمود و وی را تشویق کرد ( ابن ابار، 149 - 150 ) . او نزد استادان مشهور زمان درس خواند: در شهر المَریّة با ابوعلى حسین بن صدفى ( د 514ق /1120م ) فقیه و محدّث اندلسى دیدار کرد و نزد وی صحیح مسلم و جامع ترمذی ، سنن ابى داوود و بخش عمده ای از صحیح بخاری را خواند. استادان وی ابن سراج ، ابومحمد بن عتّاب ، ابوبحر اسدی ، ابوالحسن بن باذش و چندتن دیگر بودند ( همو، 150 ) .
بزرگان ِ هم عصر وی تبحّر او را در شعر و ادب ، لغت ، فن بلاغت و خطابت ستوده و او را سرآمد ادیبان اندلس دانسته اند ( ابن خاقان ، 174؛ ابن بشکوال ، 2/589؛ ضبّى ، 131 ) . ابن خطیب نمونه های متعددی از نطم و نثر وی به دست داده است ( 2/390 - 415 ) و برخى از دانشمندان مشرق زمین با وی مکاتبه داشتند. ابن دحیه 50 تن از بزرگانى را که از ابن ابى خصال نام برده اند، یاد کرده است ( ص 187 ) . وی با بزرگان ادب اندلس چون ابن عبدون ( د 527ق /1133م ) و ابن بسّام ( د 543ق /1148م ) دوستى داشت ( پالنسیا، 177 ) . او همچنانکه در علم حدیث ، ادب و شعر صاحب نظر بود، به کار سیاست نیز مى پرداخت و در خدمت ابن الحاج محمد بن داوود بن عمر لَمَتونى امیر قرطبه مى زیست . ابن الحاج خود در شورشى که در 500ق /1170م برضد ابن تاشفین به راه انداخت ، گرفتار آمد، اما ابن تاشفین از وی و همة یارانش درگذشت و او را به فاس و سپس به سَرَقُسطه و بَلنسیه در شرق اندلس روانه کرد تا آنکه ابن الحاج در 508ق /1114م کشته شد. در سراسر این مدت ابن ابى خصال همراه وی بود، و به هنگام قیام بر ابن تاشفین بود که لقب ذوالوزارتین از سوی فرزند ابن الحاج یعنى ابوبکر ملقب به ابویحیى به وی داده شد ( ابن خاقان ، 175؛ ابن ابّار، 151 - 152 ) . پس از آن ابن ابى خصال و برادرش ابومروان همراه تنى چند از بزرگان ادب چون ابن الجدّ احدب ، ابوبکرابن قَبْطُرْنه و ابن عبدون نزد على بن یوسف جمع شدند، ولى ابن ابى خصال از همگان نزد على گرامى تر بود ( مراکشى ، 173 ) .
وی تا شکست على بن یوسف از پادشاه آراگون در خدمت او باقى ماند ( همو، 176؛ کنون ، 571 ) . مراکشى اشاره به این نکته دارد که پس از این شکست بود که على فرمان داد تا نامه ای از سوی او به سپاه بلنسیه نوشته شود. دربارة این نامة معروف که به برکناری ابن ابى خصال انجامید، وی اطلاعاتى آشفته به دست داده ( قس : ص 176 ) ، گوید: امیر به ابن ابى خصال و برادرش ابومروان فرمان داد که هر یک جداگانه نامه ای بنویسند، و در این میان ابومروان نامه ای پردشنام و گزنده نوشت که سبب برکناری وی شد، اما همان گونه که کنون ( ص 572 ) نوشته است ، مقایسة بندهایى که مراکشى از آن نقل کرده با نسخة خطى تازه یافتة آن در کتابخانة اسکوریال ( شم 538 , 2 ESC ) تردیدی باقى نمى گذارد که نویسندة نامه همان ابن ابى خصال است و اساساً در این ماجرا بیش از یک نامه نوشته نشده است ؛ به ویژه که در نوشته های مورخان دیگر هیچ نکته ای در تأیید سخن مراکشى نمى توان یافت . این نامه که در دو صفحه و یک سوم صفحه جای گرفته است ، همة ویژگیهای نثر مسجّع اندلسى سدة 5 و 6ق /11 و 12م را دارد و قرینه سازی ، قافیه پردازی و جست و جوی وزن در پاره های سجع ، همه از خصایص آن است ، جز آنکه نظیر این الفاظ و ترکیبات ِ کوبندة فحش آمیز و خشونت بار را کمتر مى توان در جای دیگر یافت . از آغاز تا انجام نامه چیزی جز توهین و کاستن از مقام اخلاقى مرابطون نیست . افزون بر این ، از مجموع رفتار ابن ابى خصال چنین بر مى آید که نسبت به على بن یوسف قلباً وفادار نبوده است ، و گویا على نیز پس از آنکه نامة سراپا ناسزای ابن ابى خصال را مشاهده کرده ، از نیّات واقعى وی نسبت به خود و دستگاه امارتش آگاهى یافته و در نتیجه او را از کار برکنار کرده است ( کنون ، 571 - 573 ) .
ابن ابى خصال در جریان جنگى که میان ابن حمدین قرطبى و یحیى ابن على بن یوسف ، معروف به ابن غانیه رخ داد، کشته شد. گفته اند که او به سبب سختگیری در امر و نهى افراد قبیلة مصامده که طى جنگ وارد قُرطبه شده و مشغول غارت و تجاوز بودند، به دست ایشان به قتل رسیده است ( ابن ابار، 152 ) .
از بررسى آثار ابن ابى خصال چنین برمى آید که به ذکر مناقب پیامبر ( ص ) و خاندان نبوت عنایت خاصى داشت . از او تعداد قابل توجهى نامه بر جای مانده است . وی همچنین کوشیده است طبع خود را نسبت به مُلْقَى السبیل ابوالعلای معرّی بیازماید I/455 ) . ( GAL,
آثار باقى مانده یا شناخته شده از وی بدین قرار است : 1. ظل السحاب ، دربارة همسران و خویشاندان پیامبر ( ص ) . این کتاب تحت عنوان ظل الغمامة و طوق الحمامة نیز آمده است . بروکلمان به 3 نسخه از آن در کتابخانة اسکوریال و موزة بریتانیا اشاره کرده است . GAL ) ) ؛ I/454 2. منهاج المناقب و معراج الحسب الثاقب ، قصیده ای در مدح پیامبر ( ص ) و اصحاب آن حضرت . دو نسخة خطى از آن در موزة بریتاینا و کتابخانة اسکوریال موجود است ( همانجا ) ؛ 3. مناقب العشرة و عَمَّى ْ رسول الله ، بروکلمان ( همانجا ) از نسخه ای از آن . . .