[ویکی فقه] ابراز المعانی من حرز الامانی القراءات السبع (کتاب). کتاب «ابراز المعانی من حرز الامانی القراءات السبع» نوشته امام عبد الرحمن بن اسماعیل بن ابراهیم معروف به ابو شامه دمشقی و به زبان عربی است که در موضوع قرائت هفتگانه قرآن کریم نگاشته شده است.
این کتاب شرحی است بر قصیده معروف شاطبیه، سروده ابو القاسم بن فیرة بن خلف بن احمد الشاطبی الاندلسی الرعینی الضریر متوفای ۵۹۰ هجری. وی در اواخر ۵۳۸ ق در شاطبه متولد شد. قرائت را نزد ابو عبدالله النفزی المغربی و ابو الحسن ابن هذیل اندلسی آموخت. در علم نحو و لغت یگانه زمان خویش بود. در سال ۵۷۲ ق به مصر رفت و در آنجا قصیده مشهور «حرز الامانی و وجه التهانی» یا همان «قصیده شاطبیه» که مختصر کتاب «التسیر» ابو عمرو دانی بود سرود و باعث شهرت بیشتر کتاب «التسیر» شد. بر «شاطبیه» شرح های متعددی نوشته شده که از آن جمله اند شرح ابو شامه دمشقی به نام «ابراز المعانی». ابو شامه در ۵۹۹ متولد شد. وی در سنین کودکی علم قرائات را به صورت کامل فراگرفت و از محضر شیوخ متعددی بهره برد و تلامذه و شاگردانی تربیت نمود. او در سال ۶۶۵ هجری قمری به قتل رسید. از وی آثار زیادی برجای مانده که از آن جمله می توان به: ابراز المعانی، اختصار تاریخ دمشق، کتاب الروضتین فی الدولتین، کتاب انکار البدع و... اشاره نمود. شارح ابتدا به ذکر نام کسانی از صحابه و تابعین و سایر بزرگان از مسلمانان که از ایشان وجهی از وجوه قرائت نقل شده می پردازد و سپس قراء سبعه ای را که ابن مجاهد قرائت ایشان را برگزیده نام می برد. از آن پس وارد شرح «قصیده شاطبیه» می شود. وی در این کتاب به توجیه قرائت های سبعه پرداخته و اهتمام ویژه ای به اعراب کلمات از خود نشان می دهد در مواردی هم که قصیده نیاز به حک و اصلاح دارد به این امر اقدام می نماید چنانکه یاءات اضافه در هر سوره را در آخر آن سوره به نظم درمی آورد. قصیده با این بیت آغاز می شود: «بدات ببسم الله فی النظم اولا تبارک رحمانا رحیما و موئلا» شارح به شرح واژگان قصیده پرداخته و شاهد مثال های قرآنی در هر مورد اقامه می کند. آغاز قصیده با حمد و ثنای الهی و درود و صلوات بر پیامبر اکرم و عترت طاهرینش آغاز و با بیان فضایل قرآن کریم و فضیلت قاری آن و... ادامه می یابد. سپس به معرفی قراء سبعه و راویان ایشان و نیز بیان رموزی که بدان وسیله به قاریان هفتگانه راویان ایشان اشاره شده، می پردازد. محتوای کتاب با بیان مطالبی در باب «استعاذه» و «بسملة» ادغام کبیر، ادغام دو حرف متقارب در یک یا دو کلمه، هاء کنایة، اظهار و ادغام، راءات، لامات و غیره و در نهایت «فرش الحروف» آیات سوره های قرآنی و مطالبی درباره «تکبیر» و مخارج حروف و صفات آن ها، شکل می گیرد.
ساختار کتاب
کتاب شامل یک مقدمه از محقق که طی آن به معرفی ناظم قصیده یعنی شاطبی و نیز شارح آن ابو شامه پرداخته شده است و نیز مطالبی در باب آداب جوینده علم در برابر معلم و نیز خودش، تعریف قرائات، مقرئ و قارئ، شرائط مقرئ و... می باشد. پس از آن مصادر و منابع تحقیق معرفی شده است. خود شرح شامل یک مقدمه از شارح است که طی آن اسامی کسانی که وجهی از وجوه قرائت از آن ها نقل شده و نیز نام قراء سبعه و راویان از ایشان آمده است. در شرح ذیل هر بیت از ابیات قصیده، شارح به توضیح واژگان آن پرداخته و معنای آن ها را یادآور می شود و شاهد مثال قرآنی آن را ذکر می کند. کتاب مشتمل بر ابواب متعددی است از جمله: باب الاستعاذه، باب ب البسملة، سورة ام القرآن، باب الادغام الکبیر، باب ادغام الحرفین المتقاربین فی کلمة و فی کلمتین، باب هاء الکنایة، باب المد و القصر، باب الهمزتین من کلمة، باب الاظهار و الادغام و... مهمترین باب کتاب باب «فرش الحروف است» که به بیان قرائت های سبعه در سوره های قرآنی می پردازد. و در نهایت «باب التکبیر» و «باب مخارج الحروف و صفاتها». در پایان هم فهرست مطالب کتاب آمده است.
نسخه شناسی
این کتاب نوشته عبد الرحمن بن اسماعیل بن ابراهیم معروف به ابو شامة دمشقی متوفای ۶۶۵ هجری قمری است که توسط «ابراهیم عطوه عوض» عضو هیئت علمی دانشگاه الازهر مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته و در قطع وزیری با جلد گالینگور در ۷۶۲ صفحه در سال ۱۴۰۲ ق از سوی «دار الکتب العلمیة» بیروت منتشر شده است.
بهاء الدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن، ج۲، ص۱۲۸۶.
...
این کتاب شرحی است بر قصیده معروف شاطبیه، سروده ابو القاسم بن فیرة بن خلف بن احمد الشاطبی الاندلسی الرعینی الضریر متوفای ۵۹۰ هجری. وی در اواخر ۵۳۸ ق در شاطبه متولد شد. قرائت را نزد ابو عبدالله النفزی المغربی و ابو الحسن ابن هذیل اندلسی آموخت. در علم نحو و لغت یگانه زمان خویش بود. در سال ۵۷۲ ق به مصر رفت و در آنجا قصیده مشهور «حرز الامانی و وجه التهانی» یا همان «قصیده شاطبیه» که مختصر کتاب «التسیر» ابو عمرو دانی بود سرود و باعث شهرت بیشتر کتاب «التسیر» شد. بر «شاطبیه» شرح های متعددی نوشته شده که از آن جمله اند شرح ابو شامه دمشقی به نام «ابراز المعانی». ابو شامه در ۵۹۹ متولد شد. وی در سنین کودکی علم قرائات را به صورت کامل فراگرفت و از محضر شیوخ متعددی بهره برد و تلامذه و شاگردانی تربیت نمود. او در سال ۶۶۵ هجری قمری به قتل رسید. از وی آثار زیادی برجای مانده که از آن جمله می توان به: ابراز المعانی، اختصار تاریخ دمشق، کتاب الروضتین فی الدولتین، کتاب انکار البدع و... اشاره نمود. شارح ابتدا به ذکر نام کسانی از صحابه و تابعین و سایر بزرگان از مسلمانان که از ایشان وجهی از وجوه قرائت نقل شده می پردازد و سپس قراء سبعه ای را که ابن مجاهد قرائت ایشان را برگزیده نام می برد. از آن پس وارد شرح «قصیده شاطبیه» می شود. وی در این کتاب به توجیه قرائت های سبعه پرداخته و اهتمام ویژه ای به اعراب کلمات از خود نشان می دهد در مواردی هم که قصیده نیاز به حک و اصلاح دارد به این امر اقدام می نماید چنانکه یاءات اضافه در هر سوره را در آخر آن سوره به نظم درمی آورد. قصیده با این بیت آغاز می شود: «بدات ببسم الله فی النظم اولا تبارک رحمانا رحیما و موئلا» شارح به شرح واژگان قصیده پرداخته و شاهد مثال های قرآنی در هر مورد اقامه می کند. آغاز قصیده با حمد و ثنای الهی و درود و صلوات بر پیامبر اکرم و عترت طاهرینش آغاز و با بیان فضایل قرآن کریم و فضیلت قاری آن و... ادامه می یابد. سپس به معرفی قراء سبعه و راویان ایشان و نیز بیان رموزی که بدان وسیله به قاریان هفتگانه راویان ایشان اشاره شده، می پردازد. محتوای کتاب با بیان مطالبی در باب «استعاذه» و «بسملة» ادغام کبیر، ادغام دو حرف متقارب در یک یا دو کلمه، هاء کنایة، اظهار و ادغام، راءات، لامات و غیره و در نهایت «فرش الحروف» آیات سوره های قرآنی و مطالبی درباره «تکبیر» و مخارج حروف و صفات آن ها، شکل می گیرد.
ساختار کتاب
کتاب شامل یک مقدمه از محقق که طی آن به معرفی ناظم قصیده یعنی شاطبی و نیز شارح آن ابو شامه پرداخته شده است و نیز مطالبی در باب آداب جوینده علم در برابر معلم و نیز خودش، تعریف قرائات، مقرئ و قارئ، شرائط مقرئ و... می باشد. پس از آن مصادر و منابع تحقیق معرفی شده است. خود شرح شامل یک مقدمه از شارح است که طی آن اسامی کسانی که وجهی از وجوه قرائت از آن ها نقل شده و نیز نام قراء سبعه و راویان از ایشان آمده است. در شرح ذیل هر بیت از ابیات قصیده، شارح به توضیح واژگان آن پرداخته و معنای آن ها را یادآور می شود و شاهد مثال قرآنی آن را ذکر می کند. کتاب مشتمل بر ابواب متعددی است از جمله: باب الاستعاذه، باب ب البسملة، سورة ام القرآن، باب الادغام الکبیر، باب ادغام الحرفین المتقاربین فی کلمة و فی کلمتین، باب هاء الکنایة، باب المد و القصر، باب الهمزتین من کلمة، باب الاظهار و الادغام و... مهمترین باب کتاب باب «فرش الحروف است» که به بیان قرائت های سبعه در سوره های قرآنی می پردازد. و در نهایت «باب التکبیر» و «باب مخارج الحروف و صفاتها». در پایان هم فهرست مطالب کتاب آمده است.
نسخه شناسی
این کتاب نوشته عبد الرحمن بن اسماعیل بن ابراهیم معروف به ابو شامة دمشقی متوفای ۶۶۵ هجری قمری است که توسط «ابراهیم عطوه عوض» عضو هیئت علمی دانشگاه الازهر مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته و در قطع وزیری با جلد گالینگور در ۷۶۲ صفحه در سال ۱۴۰۲ ق از سوی «دار الکتب العلمیة» بیروت منتشر شده است.
بهاء الدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن، ج۲، ص۱۲۸۶.
...