ابداعات فقهی امام خمینی

[ویکی فقه] شیوه فقاهت امام خمینی (قدس سره الشریف) اگرچه بیشتر به شیوه فقاهت قدما شباهت داشت اما از ویژگیهایی برخوردار بود که در عرصه فقاهت معاصر ممتاز به شمار می رفت.
ریشه یابی هر مسئله درامهات مسائل - و به دست آوردن تاریخچه آن و دستیابی به آرای سلف و بررسی آنها در سطحی گسترده. علامه حلی دریکی از توصیه هایش به فرزندش فخرالمحققین می فرماید: «و اکثر من الاطلاع علی آراء الفقهاء» برای آن که فقیهی توانمند و ورزیده شوی بکوش تا بر آرای فقها هر چه بیشتر دست یابی و نظرات فقیهی آنان را در هر مسئله بروشنی به دست آوری.امام رحمة الله علیه در این زمینه می فرمود: عرضه آرای فقها، علاوه بر آن که فقیه را هر چه بیشتر به راز و رمز فقاهت آشنا می سازد، او را ازانحراف و کج روی از جاده مستقیم، بهتر باز می دارد. ایشان همچنین می فرمود: احترام گزاردن به آرای سلف، همان نقد وبررسی آرای ایشان است زیرا اگر برای آرای ایشان احترام قائل نبودیم، متعرض آنها نمی شدیم.ایشان، مسئله قداست را از مسئله حرمت و احترام گزاردن جدا می کرد. قداست (به معنای خط قرمز) مخصوص اقوال قطعی الصدور معصومین علیهم السّلام است. البته احترام وحرمت گزاردن به تمامی آرای دانشمندان - در تمامی رشته های علوم - امری لازم و جاری است ولی به همین معنا که آن را مورد نقد و بررسی قرار دهیم و در عین حال کمال احترام را رعایت داریم.
موضوع یابی در عرصه واقعیت
موضوع یابی در عرصه واقعیت موجود بر هر فقیهی فرض است که در بررسی مسائل شرعی، نیازهای فقهی (حقوقی - شرعی) جامعه را از متن واقعیات موجود بدست آورده و بداند که چه موضوعاتی در شرایط کنونی، مورد نیازمبرم جامعه است. چه در سطح عمومی و چه در سطح کاربرد دولتی.امام راحل براین امر تاکید اکید داشت و چندین بار بر منبرتدریس درمسجد شیخ انصاری - که در منتهی الیه بازارحویش (بازار حویش، از شلوغ ترین بازارهای نجف اشرف بود که از مقابل درب قبلی صحن مطهر مولا امیرمؤمنان - علیه السّلام - تا مسجد شیخ و سپس به مدرسه کبرای مرحوم آخوند خراسانی امتدادداشت.) قرار داشت - فرمود: طلاب عزیز، مسائل فرعی فقهی را در میان بازار حویش بررسی کنید، نه در اتاقهای دربسته مدرسه ها! این توصیه کنایه از آن بود که در متن واقعیت جامعه قرار بگیرید و نیازهای کنونی آن را از نزدیک لمس کنید، آنگاه به بررسی احکام هر یک - طبق ضوابط فقاهت -بپردازید. نه آن که موضوعات مسائل را نزد خود فرض نموده و برای هر یک احکام مترتبه بیان دارید، در حالی که بسیاری از آنها مورد ابتلای کنونی جامعه نیست یا هرگزمورد نیاز نخواهد بود، مگر در عالم وهم و خیال ! (در همان اوان که سر و صدای رفتن به کره ماه براه افتاده بود، شخص معروفی کتابی بیش از ۴۰۰ صفحه نگاشت و احکام عبادات و سکونت در کره ماه را بیان داشت و تبلیغات گسترده ودامنه داری پیرامون نشر کتاب براه انداخت!) شیوه علامه حلی و دیگر فقهای سلف بر آن بود که پیش از طرح مسائل، برای موضوع یابی، خود شخصا در متن جامعه قرارمی گرفتند و از نزدیک به نیازهای موجود آشنا می شدند، وپس از موضوع یابی به بررسی احکام هر یک می پرداختند. در حقیقت: طبیبانی بودند که برای علاج دردهای موجودنسخه می نوشتند. بویژه در باب معاملات ، معاهدات رایج رادقیقا مورد بررسی قرار می دادند و حلال و حرام و صحیح و فاسد هر یک را - طبق ضوابط شرع - بیان می داشتند.به هر حال شناسایی مفهومی موضوعات رائج عرفی، درکنار شناخت احکام شرعی هر یک، از وظائف اصلی فقیه شمرده می شود. و لذا تاثیر زمان، مکان و شرایط متحول هردوره را نباید از نظر دور داشت بلکه باید با عنایت کامل، بدان توجه شود تا تحول در روند نیازهای جامعه را در بستر زمان به طور دقیق بدست آورد و حکم هر معامله ای را طبق شرایط روز بیان نمود.از این رو، شرایط زمان و مکان، نقشی اساسی درموضوع شناسی در عالم فقاهت ایفا می کند و امام راحل نیزبر آن تاکید وافر داشت. دلیل این نقش روشن است: فقه، بیان احکام عملی جامعه است که روند آن طبق شرایط زمان و مکان در حال تحول است. فقهای سلف، دقیقا به این نکته توجه داشتند. شهید اول محمدبن مکی عاملی (شهادت به سال ۷۸۶) در قاعده خامسه که پیرامون عادت سخن می گوید، در فائده دوم فرموده:«یجوز تغیرالاحکام بتغیرالعادات، کما فی النقودالمتعاورة (ای المتداولة المتعارفة) و الاوزان المتداولة، و نفقات الزوجات والاقارب، فانها تتبع عادة الزمان الذی وقعت فیه...»
عاملی(شهید اول)، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، ج۱، ص۱۵۲-۱۵۱، قاعده پنجم از قاعده ۳۹.
کاربرد عقل در بررسی متن حدیث، در کنار بررسی سند. امام راحل برای بدست آوردن صحت و سقم یک روایت، در کنار بررسی سند، به بررسی متن حدیث و توافق آن با موازین و اصول ثابته شرع و عقل، توجه خاصی داشت.این شیوه ای است که در دستور صریح مقام رسالت و ائمه اطهار، در زمینه ارزیابی روایات مشتبه الحال، صادر شده است. یعنی: عرضه بر کتاب و محکمات شرع . امام جعفرصادق علیه السّلام در این باره به ابن ابی یعفور فرمود: «اذا ورد علیکم حدیث فوجدتم له شاهدا من کتاب الله او من قول رسول الله، و الا فالذی جاءکم به اولی به».
حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۱۱۰، رقم ۱۱.
...