عمارات دیوانی رشت

۳۷°۱۶′۴۶″شمالی ۴۹°۳۵′۰۵″شرقی / ۳۷٫۲۷۹۴۵°شمالی ۴۹٫۵۸۴۶۶°شرقی / 37. 27945; 49. 58466
عمارت دیوانی یا عمارت دولتی هدایت خانی[ ۱] یا همان مجموعه دارالحکومهٔ رشت که ابتدا توسط امیر هدایت الله خان فومنی بنا گردید و پس از آن در دوره محمدقاسم خان والی ( ۱۲۷۸–۱۲۸۵ ه‍. ق ) و محمود قراگوزلو ملقب به ناصرالملک ( ۱۲۷۸ و ۱۲۹۲–۱۲۹۴ ه‍. ق ) ، مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. [ ۲] [ ۳] [ ۴] [ ۵] به نوشتهٔ میرزا محمد حسین حسینی فراهانی[ ۶] این مجموعه دارای فضای اندرونی، بیرونی، خلوت و طویله بوده و ساختمان های آن دارای غالباً دو طبقه بوده اند. علاوه براین ه. ال. رابینو[ ۷] نیز دربارهٔ مجموعه ساختمان های درب دیوانی چنین می نویسد: «عمارت خان چه از نظر زیبایی نمای خارجی و چه قشنگی داخلی از سایر خانه ها متمایز است. این خانه مرکب از چند کلاه فرنگی بزرگ است که به شکل چهارضلعی قرار گرفته و به وسیلهٔ راهروهای زیبایی به هم مربوط است. در وسط این ساختمان باشکوه باغ بزرگی که در حوض آن فواره هایی قرار دارد دیده می شود. »
از این مجموعه، برای نخستین بار، نمایشگاهی تحت عنوان دارالحکومه شهر رشت در دی ماه سال ۱۳۹۸ هم زمان با روز رشت به سرپرستی مصطفی بلورچی برگزار گردید که با استقبال مخاطبان مواجه شد. [ ۸] [ ۹]
بنای درب دیوانخانه، ساختمانی ست رو به میدان درب دیوانی رشت که ورود به مجموعه ی عمارات درب دیوانی از طریق آن ممکن بود. از این بنا دو تصویر برجاست که یکی متعلق به دوره ی ناصرالدین شاه قاجار بوده و دومی تصویری است از حاکم رشت و عده ای از رجال و مقامات محلی و دستۀ موزیک ارتش در دورۀ محمدعلی شاه. در هر دو تصویر، ساختمانی دو طبقه با سقفی شیبدار و پوشش سفالین نمایان است. با این وجود تصویر بجا مانده از عمارت در دوره ی ناصرالدین شاه به مراتب ساده تر از بنای دوره ی محمدعلی شاه می باشد. بنابراین به نظر می رسد بالکن متصل به بنا و تزیینات گچ بری آن در دوره های بعد به آن اضافه گردیده است. سبک تزیینات اضافه شده به بنا در این دوره، ترکیبی از تزیینات کلاسیک غربی و  سنتی ایرانی است.
این ساختمان از بخش های اصلی مجموعه ی عمارات درب دیوانی بود که مکان سکونت حاکم و در زمان مسافرت شاه و سایر بزرگان به رشت محل اتراق آنان بود. بنجامین[ ۱۰] درباره ی این بنا و ارتباط آن با سایر ساختمان های این مجموعه چنین می نویسد:«این ساختمان مشتمل بر سه حیاط و باغ می شد که دو قسمت بیرونی و اندرونی را از هم جدا می کردند. قسمت عمدۀ ساختمان اختصاص به بیرونی داشت که ما هم در همانجا بودیم. » علاوه براین دربابِ محل اقامت خود در رشت توصیفاتی ارایه کرده که با توجه به مجاورت محل اقامت با ساختمان بقعه ی سید ابوجعفر و بنای تکیه ی دولت به نظر می رسد که شرح فضایی از عمارت درب دیوانی باشد. بنجامین[ ۱۱] می نویسد:«قسمتی که ما در آن به سر می بردیم، در طبقۀ اول شامل یک تالار بزرگ پذیرایی بود که در شاه نشین آن چند مبل راحتی بزرگ گذاشته بودند و در همین قسمت سه پنجرۀ بزرگ ( ارسی ) وجود داشت که به طرف باغ باز می شد. این ارسی ها که بالا و پایین می رفت، از چوب منبت کاری شده و دارای شیشه های رنگی کوچک بود. نمای خارجی ساختمان با چوب های منبت کاری شده وگچ بری های ظریف و زیبا و به سبک شمال ایران تزئین گردیده بود. در کف تالار بزرگ پذیرایی قالی ها و قالیچه های بسیار زیبایی که شاهکار هنر ایران به شمار می رفتند، انداخته بودند و سقف تالار با تیرهای چوبی مخصوص پوشیده شده و مابین این تیرهای چوبی پارچه های آبی رنگ و وسط آنها ستاره های طلایی کوبیده بودند. در صدر تالار و مابین دو تا از ارسی ها تابلویی تمام قد از ناصرالدین شاه به دیوار زده بودند که یکی از هنرمندان ایرانی به نام «مسعود» آن را کشیده بود. اتاق بزرگ غذاخوری نیز پنجره هایی به طرف باغ میان اندرون و بیرونی داشت که در وسط این اتاق میز بزرگ غذاخوری قرار داشت که همیشه با انواع گل های مختلف تزئین می شد. صندلی های اروپایی پشت این میز گذاشته بودند و من مشاهده می کردم که طبقات بالای ایرانی ها آداب و رسوم قدیمی خود را که غذا را سر سفره و روی زمین و با دست های خود بخورند، به تدریج فراموش کرده و یا آنکه حداقل در حضور خارجی ها غذا را پشت میز و با قاشق و چنگال می خوردند. خیابان کوچکی که در باغ به ساختمان ما منتهی می شد، شب ها به وسیلۀ مشعل هایی که در زمین نصب شده بود کاملاً روشن و پرنور می گشت. اتاق های خواب ما تقریباً تمام طبقۀ دوم ساختمان را اشغال کرده بود. والی گیلان در حقیقت این ساختمان را فقط برای اقامت ما تخصیص داده و خودش از آن استفاده ای نمی کرد. پله های سنگی زیبایی طبقۀ اول را به طبقۀ دوم متصل می کرد و در پایین این پله ها دائماً یک مراقب مسلح ایستاده بود. اتاق های خواب به رنگ سفید نقاشی شده و اثاث آن ساده بود. تشک های خواب را روی کف اتاق پهن کرده بودند و از تختخواب و میز و صندلی اثری در اتاق ها دیده نمی شد. ولی این سادگی اتاق های خواب را به هیچ وجه نباید به پای صرفه جویی طبقات اعیان و بیزاری آنها از تشریفات گذاشت، بلکه علت اصلی عادت آنهاست که روی زمین بخوابند و از تختخواب استفاده نکنند، وگرنه هرگز آنها از تجمل خودداری نمی کنند. در کف اتاق ها قالی ها و قالیچه های بافت ایران که شاهکاری از هنر به شمار می روند، چشم بیننده را خیره می کند و در روی همین فرش ها است که رختخواب ها را گسترده اند. در گوشه و کنار اتاق پارچه ها و پرده ها و بقچه های مخمل و زربفت و حریر که روی آنها کارهای دستی شده است مشاهده می گردد. همۀ این پارچه ها مصنوع دست هنرمندان است و اثر فکر و اندیشۀ شاعرانۀ آنها در قسمت های مختلف این پارچه مشاهده می گردد و مانند پارچه های ماشین بافت خشک و بی روح نیستند. پنجره های اتاق خواب بلند و دارای ارسی است که به طرف بالا و پایین کشیده می شود. وقتی انسان روی تشکچه ها و مخدعه های قالیچه ای می نشیند و راحتی آنها را احساس می کندبه کلی صندلی را از یاد می برد. چقدر لذت بخش بود وقتی که روی این تشکچه ها می نشستیم و تنباکوی معطر شیراز را با قلیان های مرصع می کشیدیم و از پنجره های اتاق، دامنه های شمالی البرز را از دوردست مشاهده می کردیم و نظری به سقف های سفالی و قرمزرنگ خانه های رشت می انداختیم. دیوارهای قطور و کلفت اتاق ها دارای طاقچه هایی بودند که از آنها به عنوان میز و قفسه برای گذاردن اشیاء ضروری استفاده می شد. فرم و شکل این طاقچه ها مخصوصاً با آن سقف های هلالی شکل سبک زیبای معماری خاص ایران را نشان می دادند». و در نهایت مظفرالدین شاه قاجار[ ۱۲] نیز فضای داخلی عمارت را دارای تالارهای تو در تو و زیبا و باغچه ی آن را پر از گل های خوب توصیف کرده است و می نویسد که طبقه زیرین مختص پذیرایی و طبقه بالا رو به خیابان و کوچه به خوابگاه اختصاص داشت[ ۱۳] .