عاقله، مونّث عاقل از مادّۀ عقل است که در زبان عربی به معنای منع، حفظ و بستن می باشد.عاقله در لغت به معنی نگهدارنده و مواظبت کننده است.
در اصطلاح فقهی، نزدیکان و خویشاوندان شخصی هستند که مرتکب
قتل غیر عمد و جرح مخصوص می شود که بایستی دیه آن
قتل و جرح را بپردازند. در رابطه با مفهوم عاقله که چرا خویشاوندان نزدیک شخص جانی یا قاتل را عاقله نام گذاری کرده اند چند احتمال وجود دارد:
۱- عقل به معنای «منع» است و خویشاوندان نزدیک قاتل با پرداخت دیه حائل و مانع بین جانی و
اولیای دم مقتول یا مجروح می شوند.
۲- عقل به معنای «حفظ کردن» آمده است و عاقله به کسانی گفته می شود که با پرداخت دیه، خاطی را از
قصاص یا تعزیر حفظ می کنند.
۳- عقل به معنای «بستن» آمده و خویشان جانی، شترها را به عنوان دیه نزد اولیای دم برده و عقال می کنند یعنی زانوان آن ها را می بندند و یا این که با پرداخت دیه، زبان اولیای دم را از تقاضای قصاص و غیره می بندند.
خویشانی که شرعاً عاقله نامیده میشوند؛ به ترتیب تقدم عبارتند از:
۱- خویشان پدر و مادری.
۲- خویشان پدری.
در اصطلاح حقوق
و در اصطلاح طبق مادۀ ۳۰۷
قانون مجازات اسلامی عبارت است از «بستگان ذکور نسبی پدر و مادری یا پدری به ترتیب
طبقات ارث به طوری که همه کسانی که حین الفوت می توانند ارث ببرند به صورت مساوی عهده دار پرداخت دیه خواهند بود» .
شرائط تحقق ضمان عاقله
۱- عاقله باید بستگان پدر و مادری باشد پس بستگان مادری از دایرۀ عاقله خارجند.
۲- عاقله باید مرد باشد.
۳- عاقله باید
بالغ باشد پس صغیر جزء عاقله نیست.
۴- عاقله باید عاقل باشد پس مجنون جزء عاقله نیست.
۵- عاقله باید هنگام سر رسید اقساط
دی ه، دارا باشد پس معسر عاقله محسوب نمی شود.
۶- قتل خطاء محض با
بینه،
قسامه و علم قاضی ثابت گردد، اگر با اقرار جانی یا
نکول او از
قسم یا نکول او از قسامه ثابت شود، عاقله
ضامن نیست.
۷- در
دیه جراحت، دیه بالاتر از
موضحه باشد پس دیه جنایت پائین تر از موضحه بر عهدۀ جانی است.
۸- در مورد جنایتهای خطائی که شخص بر خودش وارد آورد و اتلاف مالی که به طور خطاء محض حاصل می شود عاقله ضامن نمی باشد.
حدود مسؤولیت عاقله
...