کاریز

معنی: کاریز، قنات، چشمه -
آبی که در کوهکندی ( کنده کوهی ) روان هست، آبی که در گودالی جریان دارد

جزایر قناتری و تناریف که در اقیانوس اطلس و فاصله ی کم ز ساحل شمال غربی افریقا دارند، شیوه حفر قنات همراه دیگر پدیده های فرهنگ اسلامی گسترش یافته است.
پس از آنکه قاره امریکا کشف شد، اسپانیبایی تکنیک کاریز کنی را با خود به امریکا بردند. ج. سیمون که سالها پیش ( 1907 ) از قناتهای کی منطقه در شیلی نام برده آنرا متعلق به دوران پیش از کشف امریکا می داند ( 14 ص 392 –387 ) . اما بعلت کمبود شواهد نمیتوان نظر قطعی در این مور مسائل نواحی خشک دارد همطزمان با بسیاری محققان دیگر آنرا از زمان اسپانیایی ها و یادگار فرهنگ سلامی رد اسپانیا می دانند ( 6 ص 91 ) .
منطقه پیکا رد سمال شیلی در نزدیکی اقیانوس کبیر به داشتن کاریز که در این منطقه ( گالریا ) خاونده می شود هرت دارد. عیسی بومن کهدر مورد صحرای «آتاکاما» در شیلی تحقیق کرده، ویژگی های این کاریزها را ذکر کرده است. او طول متوسط قنات ها پیکا را 5ر1 کیلومتر می داند، که طولانی ترین آنها 2350 متر و کوتاه ترین 100 متر است. از مجموع 15 رشته قنات پیکا 37 لیتر در ثانیه است ( 3 ص 20و21 ) .

در مکزیک یک قنات در دره های مرکزی و نیز جنوب شرقی این کشور، در مناطق ک کانیون هاستکا، تکامن چالو، تهواکان وجود دارد، که نخستین بار ترول درسال 1954 از آن خبر داد ( 16 ) . و بعدها در حدود 1972 موضوع رساله دکترای« آن کیرکبی»جغرافیدانان کاندایی بود. که بخش کوچکی از آنرا چاپ کرده است ( 11 ص 210 ) .
هارولد در جن، که از کاریزهای پرو نام می برد، آنها را یادگار تمدن «نزکا» و مربوط به پیش از کشف امریکا می داند ( 7 ص 354 ) . جرج کربسی استاد جغرافی دانشگاه سیراکیوز امریکا که از وجد کاریز در کالیفرنیا جنوبی یاد کرده همه آنها را از یادگارهای اسپانمیایی می دان ( 5 ص 44 ) .
از نکات قابل اهمیت اینکه « ری لینسلی»و « ژوروف فرانسین» درز کتاب مهندسی منابع آب» آنچه از قنات های ایران یاد می کنند می نویسد: « مشابه این چاهها ( قناتهای ایران ) در جزیره هاوایی نیز وجود دارند، که آب شیرین را که در طبقات بالای لایه های نمکی قرار دارد، مهیا می سازند» ( 13 ص 104 ) .
منطقه گسترش کاریز در ترکستان چین
قنات های اروپا:
مهمترین مرکز شناخته شده قناتهای اروپا در منطقه ای بین آلمان غربی و چکوسلواکی و در مرز جنوبی آلمان شرقی ایت در منطقه باوریا و بوهم. تا کنون 14 رشته قنات در اطراف شهر «سلب Selb » در آلمان غربی و 11 رشته درشهر «Asch» در چکواسلواکی شناخته شده اند.
ه از 6 تا 800 متر طول دارد. معلوم است که 10 رشته از مجموع این 25 رشته قنات بین سالهای 1700 تا 1927 حفر شده اند و حفر 15 رشته دیگر که قدیمی ترند معلوم نیست.
« هلموت کلوبرت» که در مورد قنات های این منطقه به دقت تحقیق آغاز حفر قنات را منسوب به بعد از جنگهای صلیبی و اصل آنرا از ایران یم داند ( 12 ) .
عضی نوشته ها از وجود کاریز در ایتالیا نیز خبر می دهد ( 5 ص 44 ) اما هیچ اطلاع بیشتری درباره آنها در دست نیست . همچنین پروفسور کریستیان برژمبژه استاد مردم شناسی و صاحبنظر در مورد مردم شناسی ایران نگارنده را از وجود چند رشته قنات درنواحی فرانسه آگاه کرد، که در این مورد نیز خبری دیگری در دست نیست.
کاریز در چین
دراینکه ایران و چین قرن ها ارتباط نزدیک تجارتی ئ فرهنگی داشته اند سک نیتس، که جاده ابریشم تنها نودار مشهودی از آن است. ترکستان چین و بویژه منطقه تورفان نیز به داشتن کاریزهای بسیار ( به همین نام Karez ) نامور است. « گرم گرشسیمالو» ( 1889 م ) جهانگرد روسی از نخستین نویسندگان است که درروزگار اخیر از کاریزهای ترکستان چین خبر می دهدو «السورتن هانتیگتون» امریکایی که بین سالهای 1901 تا 1906 به این منطقه آمده می گوید:
« جمعیت جلگه تورفان حدود 9500 خانوار است ( 50000 نفر ) که زندگی 5400 خانوار بر استفاده ازآبهای سطحی و زندگی 4100 خانوار بر استفاده از آب کریز استوار است» ( 10 ص 311 ) هانتیگوتون ضمن اینکه از چندین کاریز خراب شده یاد کرده، می گوید که فن کاریز کنی درحدود سال 1780 میلادی از یارن یا از سرزمنی اطراف خزر بله ترکستان آورده شده است.
او اطلاعاتی که آوره از بیگ لوک چون و نیز از فلای کوک چون گرفته است همچنین او می گوید که دررسالهای سفرش به ترکستان تنها 15 رشته کاریز در « اسا» حفر شده است ( 10 ص 311 ) . « چانگ – چی - یی» استاد چینی الاصل دیگر جان هاپکینز، ضمن بررسی ممناسبات ارضی درایلات «شین کیانگ» ( که ترکستان چین بخشی از این ایالت است ) می گوید: « تنظیم توزیع آب ر میان ایقورها بوسیله خود مرد انجام می ود و « میرآب» ( Mirab ) کسی که توزیع و تقسیم آب را اداره می کند و بوسیله مردم روستا انتخاب می شود ( 4 ص 67 ) .

طرح یک قنات نمونه در دره «تهواکان» مکزیک

اورل اشتاین باستانشناس نامور انگلیس که به اکثر مناطق باستانی آسیا سفر کرده، به هنگام نقشه برداری از مناطق مختلف - منجمله ترکستان چین - کاریزهای این منطقه را نیز روی نقشه ها رسم کرده است. او درباره گسترش حفر قنات در چین مینویسد: « عموما اعتقاد بر این است که حفر کاریز در این منطقه در حدود یا کمی پیش از یک قرن پیش ( در 1910 نوشته ) آغاز شده باشد، ولی بهرحالت کاریز از ایرن به این منطقه معرفی شده است». ( 15 ص 356 ) .
اما نگارنده را اعتقاد بر این است که معرفی کاریز به چین باید در زمان اشکانیان یا بوسیله مسلمانان در زمکان گسترش اسلام در چین گرفته ب . . .