ابنوس

آبنـوس درختی استــوایی است که در قــارة آفــریقا، و نیز در ماداگـاسکــار، هند، ژاپن، جــزایر فـیلیپین، آمریکای شمـالی و جنوبی می روید و سیاه ترین آبنــوس، یعنی گونة مرغوب آن، از سیلان و جـــزایر هند شرقی به دست می آید. انواع آبنوس گاه تا ارتفاع 15 متر نیز رشد می کند. پوست این درخت خاکستری تیره، مغز ان ( یعنی تنها قسمت مورد استفاده اش ) معمــولاً سیــاه رنگ و بخش بیــرونی تر چــوب، یا لایة زیرپوست آن، سفید، خاکســری یا میخکی روشن است. در بعضی از انــواع آن مغــز چوب، قهوه ای تیره است و می تواند دارای رگه های قــهوه ای روشن، قـرمز یا زرد باشد. در تنسوخ نامه ( نصیـرالدین طوسی، 233 ) و بحرالجــواهر ( هــروی، 11 ) آمده که آبنـوس در آب فــرو می رود، اما ظاهراً فقط آبنوسی که کاملاً اشباع شده، از آب سنگین تر است. نسوج چوب آبنوس آکنده از صمغ قهوه ای تیره یا سیــاه رنگ سختی است. همین صمغ احتمالاً موجب تُردی آبنوس می شود و آن را برای خرّاطی و منبّت کاری مناسب می سازد. مرغوب ترین انواع آبنوس نوع سیاه آن است که بسیار آسان و خوب صیقل می پذیرد. ابن بیطار محکم ترین نوع آبنوس را آبنوس حبشی می داند که سخت و سیاه و توپر است. شکستة آن گزنده و قابض زبان است و چون بر آتش بگذراند بخاری خوشبوی از آن بر می خیزد. چون آبنوس تازه محتوی چربی است، وقتی نزدیک آتش قرار گیرد، مشتعل می شود ( ص 8 ) . دانشمندان قدیم ایرانی و عرب آبنوس را همانند درخت عنّاب، تخم آن را مانند تخم حنا، میوه اش را مانند انگور، برگش را مانند برگ صنوبر و پهن تر از آن توصیف کرده اند و آن را از جملة چوبهای گرانبها و داروهای پزشکی دانسته اند، ولی هر کدام از آنان که ذکری از آبنوس کرده اند، آن را متعلق به سرزمینهای بیرون از مرزهای ایران دانسته آند. حدودالعالم از جزیره الفضّه «اندر دریاءِ اقیانوس مشرقی»، معجم البلدان از مُقِدشو در جنوب یمن ( یاقوت، 4/602 ) و صیدنه از وَقْوان و سواحل زنگبار و حبشه ( بیرونی، 38 ) به عنوان مناطق آبنوس خیز نام می برد. از این میان تنها اصطخری است که می گوید «از سیراف متاع دریا خیزد چون عود و عنبر و عاج و آبنوس و از آنجا به آفاق برند» ( ص 134 ) . از عبارت اصطخری دانسته نمی شود که آیا سیراف خود آبنوس خیز بوده یا به اقتضای بندر بودنش صرفاً مرکز مبادلة این چوب به عنوان یکی از اقلام بازرگانی بوده است. از گزارشهای پیشینیان بر می آید که در برخی از نقاط اران آن زمان، از آبنوس در ساختن برخی افزارها مانند کمان و دسته های کارد استفاده می شده است.
در اروپای سدة 13م نیز در ساختن صندوقچه، نوشت افزار، دستة کارد، تختة شطرنج، و از اواخر سدة 16م در تهیة مبلمان بزرگ خانگی به ویژه به صورت روکش، از آبنوس استفاده می شده است ( لاروس بزرگ ) ، اما چنین می نماید که چوب آبنوس عمدتاً در ساختن وسایل کوچک مانند کلیدهای سیاه پیانو، فلوت، دستة چاقو، ماهوت پاک کن و به مقدار نسبتاً کمتری در ساختن گنجه های تجملی به کار رفته است. اصولاً چون آبنوس چوبی مرغوب، نسبتاً کمیاب و به همین دلیل گرانبها بوده، عموماً برای مصارف زینتی به کار می رفته است؛ حتی بر پایة برخی از اشارات تاریخی به عنوان نوعی هدیة شایسته میان ولایات رد و بدل می شده است ( فخر، 147 ) . آنجا هم که آبنوس در ساختن چیزهایی مانند شبکة پنجره، پوشش سقف و رویة دیوار به کار رفته، بیشتر ارزش تزیینی آن منظور بوده است. آثار موجود در نمایشگاه هنر اسلامی مصر نشان می دهد که در سده های 7 و 8 ق/13 و 14م در روزگار ممالیک مصر، چوب آبنوس در تزیین و نقش و نگارهای چوبی مانند منبر و جامه دان به کار می رفته است. برخی اشارات پژوهشگران گویای آن است که لااقل از دورة تیموری به بعد، در ایران افزون بر عاج و استخوان و چوبهای مختلف، از ابنوس نیز در خاتم بندی استفاده می شده است.
در نوشته های کهن فارسی و عربی از آبنوس بیشتر به عنوان یکی از مفردات دارویی یاد شده است. پزشکان و داروشناسان ایرانی و عرب از طریق آثار علمای یونانی به خواص پزشکی آبنوس پی برده بودند. نویسندة الابنیه آن را دارویی قابض، دارای طبعی گرم، خردکنندة سنگ کلیه و «نشانندة آبله هایی که از سوختن پدید آید» معرفی کرده است ( هروی، 38 ) . جرجانی می نویسد: «سونش او سپیدة چشم بردارد» ( ص 613 ) . ابن بیطار در سدة 7ق/13م و حکیم محمد مؤمن در سدة 11ق/17م و عقیلی علوی خراسانی در سدة 12ق/18م خواص طبی آبنوس را مفصلاً برشمرده اند که رفع نفخ معده، جلای بصر، رفع سوختگی، شفای زخمهای بدخیم، بندآوردن خون زخمهای تازه، رویانیدن مژگان، رفع شبکوری و مداوای خنازیر از آن جمله است.
«چوب آبنوس» یا «آبنوس» نامی بوده است که برده فروشان به سیاهان داده بودند. از این رو، برده فروش را «فروشندة آبنوس» می نامیدند ( لاروس ) .
مآخذ: آمریکانا، ذیل Ebony؛ ابن بیطار، عبدالله بن احمد، الجامع لمفردات الادویه و الاغذیه، بغداد، مکتبه المثنی؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1340ش؛ انصاری دمشقی، شمس الدین محمد، نخبه الدهر، ترجمة حمید طبیبیان، تهران، بنیاد فرهنگستانهای ایران، 1357ش، ص 210، 271؛ بریتانیکا، ذیل Ebony؛ بستانی ( پطرس ) ؛ بهرامی حسینعلی، فرهنگ گیاهی، تهران، وزارت فرهنگ، 1329ش، 1/375؛ بیرونی، ابوریحان، صیدنه، ترجمة ابوبکر علی بن عثمان کاسانی، به کوشش منوچهر ستوده و ایرج افشار، 1358ش، ص . . .