یاز

کمندش بیاورد هشتادیاز
به پیش خود اندر فکندش دراز.
فردوسی.
ارش پنجصد بود بالای او
چو نزدیک صد یاز پهنای او.
فردوسی.
گرازان بیامد بسان گراز
درفشی برافراخته هشت یاز.
واین یکی باز - بلندی خانه چند باز بوده نه چند یاز
یکی خانه دیدند پهن و دراز
برآورده بالای او چند باز.
فردوسی
دم منازعت توشها که یارد زد
در مخالفت تو که کرد یارد باز
که خواند تخته عصیان تو که در نفتاد
ز تخت پنجه پایه بچاه پنجه باز
که رفت بر ره فرمان تو کزان فرمان
رمیده بخت بفرمان او نیامد باز
همای عدل تو چون پروبال باز کند
تذرو دانه برون آرد از جلاجل باز.
و درسروده دیگر گوید:
در پناه پهلوان کبک و تذرو آرد برون
چوزگان دانه چین از بیضه شاهین و باز
بی بدل صدری و رای تو بدل داند زدن
تخت پنجه پایه بر اعدا به چاه شست باز
ملک توران مهره کردار است بر روی بساط
رای ملک آرای تو بر مهره ماهر مهره باز
پیر پرور دایه لطف تواست آنکو نکرد
هیچ دانا را ز لطفی تا به پیری شیر باز
کرد ره گم کرده بودم در فراقت صدر تو
کرد ره گم کرده را جاهت به راه آورد باز
به چاه سیصدیازم چنین من از غم او
عطای میر رسن ساختم ز سیصدیاز.
شاکر بخاری.
-
بر کشم مر تو را به حبل خدای
به ثریا ز چاه سیصد باز
ناصرخسرو
جهان چون چاه سیصد باز گشته
هوا با تیرگی انباز گشته
همی شد رام تا درگاه بهروز
به کام خویش فرخ بخت و پیروز

بخاطر شکل و شباهت نیست بلکه بخاطر رشدو نمو آن است و به بصل هم پیاز میگوئیم و حکمای پارسی نام ریشه مو را پیاز مو نامیده اند

یاز در تورکی نوشتن است و فصل رشد و نمو که هم به بهار و هم به تابستان در نقاط مختلف دنیای تورک اطلاق می شود که در هسته مفهومی رشد و بالیدن و رشد و نمو و قصد و اراده در نوشتن …
پس کلمات منشعب از یاز با زیرساخت تورکی همخوانی دارد .

" یاختن" برآمده از کارواژه یِ " اَیاختن" با بُن کنونیِ " اَیاز" است که در آن " اَی" پیشوند است. چنانکه در زیرواژه یِ " اَی" از این تارنما آورده ام، پیشوندِ پارسیِ میانه یِ " اَی" به ریختِ " ی" درآمده است: نمونه " اَیاری به یاری"/ " اَیافتن به یافتن" و. . . .
نکته: کارواژه یِ " اَیاختن/یاختن" را هم از نگرِ ساختاری و هم از نگرِ چمیک ( =معنایی ) با کارواژه یِ " اَیافتن/یافتن" همسنجی کنید.
1. 2 - " فرآختن/فرآزیدن" با بُن کنونیِ " فرآز":
"فرآختن" از پیشوندِ " فر، فرا" به همراه کارواژه یِ " آختن" ساخته شده است. پیشوندِ " فَر/ فَرا" به پیشوندِ "فرَ" از زبانِ اوستایی برمی گردند که به چمِ " پیش، جلو، دور، ورا" بوده است.
1. 3 - " ترآختن/ترآزیدن" با بُن کنونیِ " تَرآز":
" ترآختن/ترآزیدن" از پیشوندِ " تَر، تَرا" به همراه کارواژه یِ " آختن/آزیدن" ساخته شده است. ما در زبان پارسی میانه گونه یِ تراگذرایِ این واژه را داشته ایم: ترازینیتَن ( =تر. آز. ین. یتَن ) که با بازگردانش به پارسیِ کُنونی واژه یِ " ترازاندن" را خواهیم داشت.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 - ما کارواژه یِ " آختن/آزیدن" را با کارواژه هایِ اوستایی داریم:
ما کارواژه یِ " آختن" را به همراهِ کارواژه یِ اوستاییِ " دا" در واژه یِ " داختن =دا. آختن" از کارواژه یِ " پَرداختن/پردازیدن" داشته ایم.
نکته: در زبانِ اوستایی و پارسی میانه هم آمیختگیِ دو " آ " ، یک " آ" می سازد؛ در اینجا ( دا. آختن = داختن ) .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 - ما کارواژه یِ " آختن/آزیدن" را با واژه یِ " اَغ" در " اغرَ = اغ. رَ" از زبانِ اوستایی به چم" نخست، آغاز" داشته ایم. واژه یِ " آغازیدن" برآمده از واژه یِ اوستاییِ " آغ" به همراهِ کارواژه یِ " آزیدن/آختن" است؛ پس ریختِ دیگرِ " آغازیدن"، " آغاختن" می باشد.
با همسنجیِ شماره هایِ 1 و 3 در بالا می توان از " آغ" به عنوانِ پیشوندِ کارواژه بهره برد.
پیشنهاد ( بسیار ارزشمند ) :
من به جایِ پیشوندِ آلمانیِ " - ur " که به امری " آغازین، نخستین، بنیادین" اشاره دارد، پیشوندِ " آغ" را پیشنهاد می کنم. چنین پیشنهادی می تواند در یافتنِ برابرهایی به جایِ واژگانِ " Urelement ، Ursprung، Urbild، Urspracheو. . . " بسیار رهگشا باشد. همچنین می توان از پیشواژه یِ " بُن" یا پیشوندِ " نِ" نیز بهره برد.

این احتمال شاید قریب به یقین باشد که شعار روز مره ایرانیان بخصوص قوم پارس به رهبری موبدان موبدانان ( باریک بینان و نکته سنجان ) از عهد و پیمان و عصر زرتشت به بعد تا اواخر دوران امپراتوری ساسانی به شکل زیر بوده باشد:
اهورا بزرگ و خیلی بزرگ است.
آن شعار کودکانه ، امروز میدان را خالی کرده و جای خودرا بطور کامل به شعار " اللهُ اکبر " سپرده است به سر پرستی و هدایت و رهنمون های مردان ریشدار عمامه بر سر و عبا بردوش و تسبیح بدست و زنان مقنعه بصورت و چارقد بسر و پیچیده در چادر.
تا ورود دین اسلام به ایران ، اهورا پرست و از آن به بعد تاکنون و تا آینده های دور دستی الله پرست.