«یاد آر ز شمع مرده یاد آر» که با نام «ای مرغ سحر» نیز شناخته می شود، شعری در قالب مسمط و شامل پنج بندِ نه مصراعی است که علی اکبر دهخدا در رثای جهانگیرخان صور اسرافیل سرود. این شعر نخستین بار در ۱۷ اسفند ۱۲۸۷ ه. خ در آخرین شمارهٔ نشریهٔ صور اسرافیل در ایوردون، سوئیس منتشر شد.
... [مشاهده متن کامل]
جهانگیرخان صور اسرافیل، مدیر نشریهٔ صور اسرافیل و در زمرهٔ مشروطه خواهانی بود که در سال ۱۲۸۷ ه. خ پس از به توپ بستن و تعطیلی مجلس به دست عوامل محمدعلی شاه قاجار دستگیر، شکنجه و اعدام شدند. دهخدا که به عنوان سردبیر و نویسنده در این نشریه همکاری می کرد، پس از مدتی از ایران تبعید شد و به سوئیس رفت و تصمیم گرفت انتشار صور اسرافیل را در تبعید از سر بگیرد که موفق به انتشار سه شماره از آن شد.
این شعر در زمان جنبش مشروطه ایران سروده شده است؛ زمانی که موج ادبی جدیدی در زبان فارسی شروع شد که بر تحولات سیاسی و اجتماعیِ وقت متمرکز بود. موج ادبی جدید، با رنگ وبوی سیاسی عموم جامعه را مخاطب قرار می داد. در این دوران، بسیاری از نویسندگان و شاعران از زبانی ساده و بعضاً از زبان محاوره کمک می گرفتند و بسیاری از واژه ها را با بار معنایی جدیدی به کار می بردند.
شاعر در زمان سرودن این شعر، در حالی که سوگوارِ قتلِ دوست و همکار خود، میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل بوده، به آینده ای روشن برای جنبش مشروطه ایران امید داشته و از این رو، تقابلِ «سوگ» و «امید به پیروزی» درون مایه اصلی شعر را تشکیل داده است. در این شعر برخی از عناصر نمادین، از ناخودآگاه جمعی فرهنگ ایران باستان انتخاب شده است، ولی شاعر در به کارگیری بعضی از آن ها، سنت شکنی کرده و برایشان وجهی اجتماعی قائل شده است. همچنین نمونه های متعددی از جان بخشی، استعاره، تشبیه و تلمیح در آن مشهود است و شاعر با استفاده از ترکیبات آوایی مناسب، موسیقی درونی شعر را غنی کرده است. زبان این شعر روایی و لحن آن حزن انگیز است. برخی از ادیبان ایران مانند منوچهر آتشی، یحیی آرین پور و غلامحسین یوسفی، آن را شعری بدیع تلقی کرده اند که قالب های کهنه در ادبیات فارسی را به چالش کشیده است. به نظر می رسد که شعری ترکی الهام بخش سرایش شعر بوده است. با این حال، نشانه هایی از تأثیر اشعار شاعران اروپایی هم در آن به چشم می خورد. این شعر الهام بخش شاعران دیگری مانند محمدتقی بهار و پروین اعتصامی در سرودن اشعار بوده است.
... [مشاهده متن کامل]
جهانگیرخان صور اسرافیل، مدیر نشریهٔ صور اسرافیل و در زمرهٔ مشروطه خواهانی بود که در سال ۱۲۸۷ ه. خ پس از به توپ بستن و تعطیلی مجلس به دست عوامل محمدعلی شاه قاجار دستگیر، شکنجه و اعدام شدند. دهخدا که به عنوان سردبیر و نویسنده در این نشریه همکاری می کرد، پس از مدتی از ایران تبعید شد و به سوئیس رفت و تصمیم گرفت انتشار صور اسرافیل را در تبعید از سر بگیرد که موفق به انتشار سه شماره از آن شد.
این شعر در زمان جنبش مشروطه ایران سروده شده است؛ زمانی که موج ادبی جدیدی در زبان فارسی شروع شد که بر تحولات سیاسی و اجتماعیِ وقت متمرکز بود. موج ادبی جدید، با رنگ وبوی سیاسی عموم جامعه را مخاطب قرار می داد. در این دوران، بسیاری از نویسندگان و شاعران از زبانی ساده و بعضاً از زبان محاوره کمک می گرفتند و بسیاری از واژه ها را با بار معنایی جدیدی به کار می بردند.
شاعر در زمان سرودن این شعر، در حالی که سوگوارِ قتلِ دوست و همکار خود، میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل بوده، به آینده ای روشن برای جنبش مشروطه ایران امید داشته و از این رو، تقابلِ «سوگ» و «امید به پیروزی» درون مایه اصلی شعر را تشکیل داده است. در این شعر برخی از عناصر نمادین، از ناخودآگاه جمعی فرهنگ ایران باستان انتخاب شده است، ولی شاعر در به کارگیری بعضی از آن ها، سنت شکنی کرده و برایشان وجهی اجتماعی قائل شده است. همچنین نمونه های متعددی از جان بخشی، استعاره، تشبیه و تلمیح در آن مشهود است و شاعر با استفاده از ترکیبات آوایی مناسب، موسیقی درونی شعر را غنی کرده است. زبان این شعر روایی و لحن آن حزن انگیز است. برخی از ادیبان ایران مانند منوچهر آتشی، یحیی آرین پور و غلامحسین یوسفی، آن را شعری بدیع تلقی کرده اند که قالب های کهنه در ادبیات فارسی را به چالش کشیده است. به نظر می رسد که شعری ترکی الهام بخش سرایش شعر بوده است. با این حال، نشانه هایی از تأثیر اشعار شاعران اروپایی هم در آن به چشم می خورد. این شعر الهام بخش شاعران دیگری مانند محمدتقی بهار و پروین اعتصامی در سرودن اشعار بوده است.
