گیاهان دارویی

گیاهان دارویی با داروهای گیاهی اشتباه نشود
گیاهان دارویی ( به انگلیسی: Herbal plants ) [ ۱] گیاهانی هستند که یک یا برخی از اندام های آن ها حاوی مادهٔ مؤثره است. این ماده که کمتر از ۱٪ وزن خشک گیاه را تشکیل می دهد، دارای خواص دارویی مؤثر بر موجودات زنده است. [ ۲]
در پزشکی کهن، داروها از گیاهان بدست می آمدند. در تولد رستم موبد پزشک، به دستور سیمرغ مرهمی از کوبیدن گیاهی مخصوص و آمیختن آن با شیر و خشک کردن آن در سایه، ساخته و بر زخم عمل رودابه می گذارد. نکتهٔ ظریف این دستور، توصیه به خشک کردن مرهم در سایه است تا خواص آن در اثر نور آفتاب و گرما از بین نرود. این توصیه امروز هم در نگهداری داروها به قوت خود باقی است. شناخت مواد دارویی مورد استفادهٔ مصریان قدیم از روی پاپیروس های مقدسی که از آنان به جای مانده است، میسر می باشد. باارزش ترین این پاپیروس ها «پاپیروس اسمیت» است. مصریان تقریباً از همهٔ قسمت های گیاه استفاده می کردند. طب بابل توسط الواح کوچکی که نام داروها را به خط میخی روی آن ها نوشته اند بر جای مانده است. عناصری که آن ها بکار می بردند اساساً ریشهٔ گیاهی داشته است. در دستورهای بابلی ها برخلاف مصریان وزن و اندازه ذکر نشده است. در متون هند قدیم گیاهان طبی به دو گروه تقسیم می شوند. گروه اول یا به عنوان مسهل، قی آور یا ملین به کار می روند یا باعث سهولت اجابت مزاج می شوند و گروه دیگر مسکّن هستند. در کنار طب سوزنی که در چین اختراع شده، مهم ترین قسمت طب سنتی چین علم داروهای گیاهی بوده است. یک رسالهٔ داروسازی به نام پن تسائو کانگ مو ( Pen Ts'ao Kang Mu ) در سال ۱۵۹۷ تکمیل و منتشر شد. این رساله ۸۱۶۰ نسخه دارد که بر ۱۸۷۱ ماده که عموماً ریشهٔ گیاهی دارند متکی است. [ ۳]
گیاه شناسی در ایران قبل از اسلام نیز سابقهٔ طولانی داشت. در اوستا بارها از «اورورو بیشه زو» ( گیاه درمانی ) ستایش شده است و واژهٔ اورورو به معنی گیاه فرشته نگهبان امرتات ( امرداد ) که خود یکی از امشاسپندان و کمال جاودانگی است در اوستا آمده است. پزشکان ایرانی از صدها گیاه و رستنیِ درمان بخش آگاه بودند و آن ها را مقدس می شمردند. مقدس ترین این گیاهان ۳۰ نوع بود که نمادی از نام روزهای سی گانهٔ یک ماه بود. به طور مثال نام روز آذر که نماد گیاهی آن در اوستا «اثرگون» نام دارد و آن نوعی گل همیشه بهار است که دم کردهٔ آن محرک سلسله اعصاب است و برای رفع خستگی استفاده می شد. نام «دارو» نیز از ریشه واژه ایرانی «دار» به معنی درخت است و در زبان پهلوی به «داروگ» تغییر شکل یافته و واژه انگلیسی و فرانسه «drug» از همین ریشه فارسی ساخته شد. [ ۴]

آن دسته از گیاهان که از اندام های مختلف و یا فرآورده های حاصل از آن ها برای درمان امراض استفاده می شود. انسان اولیه به کمک تجربه به دانستنی هایی دربارۀ دانش زیست شناسی و کاربرد این دانش جهت تشخیص این که کدام یک از گیاهان و جانوران دارای ارزش غذایی هستند و از کدامیک به علت غیرخوراکی یا سمی بودنشان باید اجتناب کرد دست یافت. این اطلاعات از نسلی به نسل دیگر منتقل و در هر نسل اطلاعات جدیدی که حاصل تجربیات جدید است به آن ها افزوده شده است. کشف قدرت شفابخش بعضی از گیاهان و یا شیرابه و صمغ آن ها یقیناً تصادفی بوده است و هنگامی که چنین مواردی کشف می شدند، به علت اهمیت و کاربردشان دیگر فراموش نشده اند. مطابق برخی شواهد، بابلی ها و مصری ها نخستین اقوامی بوده اند که از کاربرد طبیعی برخی گیاهان و جانوران اطلاع داشته اند. علم گیاهان دارویی امروزی مدیون دانشمندان یونانی چون تئوفراستوس، پلینی، دیوسکوریدوس و جالینوس بوده است. آثار تئوفراستوس و پلینی تا قرن ها چراغ راه پویندگان علم گیاه شناسی بوده است، و آثار دیوسکوریدوس و جالینوس سهم بسزایی در تدوین متون پزشکی و داروشناسی دورۀ اسلامی داشته است. دیوسکوریوس از خواص دارویی بسیاری از گیاهان عصر خودش مطالبی نوشته است که هنوز هم پس از گذشت نزدیک به دو هزاره، با خواص امروزی این گیاهان مشابهت دارد. جالینوس، پزشک و داروساز قرن دوم، نیز روش های تهیۀ برخی داروها را به همراه خواص گیاهان و داروهای مختلف شرح داده است. هرچند ایرانیاناز قدیمی ترین اقوامی بوده اند که از گیاهان به عنوان دارو استفاده کرده اند اما مطالب موجود در کتب طب سنتی ایرانی و اسلامی بیشتر برگرفته از نوشته های دیوسکوریدوس و جالینوس است. از معروف ترین گیاه - داروشناسان ایرانی می توان به ابن سینا، رازی، ابوریحان بیرونی، حاج زین عطار (علی بن حسین انصاری شیرازی)، عقیلی علوی خراسانی و حکیم مومن اشاره کرد. امروزه، توسعۀ فزاینده داروهای شیمیایی و عوارض جانبی و حاد مصرف این ترکیبات بشر را وادار به روی آوردن مجدد به گیاهان کرده است و علاوه بر بیماران که با تجویز طبیبان سنتی و یا افراد باتجربه اقدام به مصرف گیاهان دارویی می کنند، بسیاری از شرکت های داروسازی نیز توجه ویژه ای به استخراج مواد مؤثر گیاهان و تهیۀ آن ها به صورت دارو نموده اند. در مصرف گیاهان دارویی باید به این امر توجه داشت که مصرف خودسرانه و یا زیاد این گیاهان ممکن است مضرّ باشد، به ویژه که برخی گیاهان دارای گروهی از ترکیبات سمی هستند. در طب سنتی از گیاهان دارویی به صورت دم کرده، جوشانده، عصاره گیری، گرد، شربت، پماد، ضماد، حمام های گیاهی، پاشویه، بخور و مواد دیگر استفاده می کنند.