گنبد تاج الملک در مسجد جامع اصفهان قرار دارد و دقیقاً مقابل گنبد نظام الملک ایجاد شده است. مردم آن را «گنبد خاکی» نیز می نامند. به دلیل رقابتی که مابین تاج الملک و نظام الملک وجود داشت این گنبد به سبک رازی ساخته شد و در آن زمان خارج از مسجد قرار داشت و ملکشاه سلجوقی پیش از ادای نماز جمعه در زیر این گنبد تشریفات را انجام می داد. بنای مذکور کوچکتر از سازهٔ نظام الملک است اما از نظر ظرافت و تناسب بر آن برتری دارد. آجرها و تزیینات هندسی و نقوشی که در گنبد تاج الملک کار شده بسیار هنرمندانه است و همین امر باعث شده این گنبد دارای ارزش و اعتبار بسیاری باشد. این گنبد همانند گنبد نظام الملک از صورت مربعی به ۸ ضلعی و سپس به ۱۶ ضلعی رسیده و بر استوانه ای بنا گشته است. قطر آن ۱۰/۵ متر و ارتفاع آن ۱۹/۵ متر است.
... [مشاهده متن کامل]
گنبد دارای دو پوسته است و پوستهٔ خارجی به وسیلهٔ آجرهای زیبا پوشانده شده است. در داخل همین گنبد، کتیبه ای موجود است که سال ساخت آن ۴۸۱ ه. ق/۱۱۰۱ م ذکر شده و بانی آن تاج الملک معرفی شده است. دو سمت این اثر باز است و تنها سمت شمالی و غربی آن بسته می باشد و محراب هم ندارد. به این خاطر تعدادی از باستان شناسان معتقدند این بنا آرامگاه، سایبان، آب نما یا کتابخانه بوده است. اما این نظریه ها مورد قبول واقع نشد چرا که اگر کتابخانه بود دلیلی برای بازبودن ۲ سمت گنبد نداشت و البته برای سایبان بودن هم بسیار گران بوده است. مدخل اصلی ورودی آن در ادوار بعدی در جانب شرقی گنبد ایجاد شد.
• کتیبهٔ گنبد: کتیبهٔ این گنبد به خط کوفی ساده و از آجر برجسته است و آیهٔ ۵۴ سورهٔ اعراف بر آن نقش بسته است. نام بانی اثر ابوالغَنائم مرزبان بن خسرو فیروز شیرازی ( ملقب به تاج الملک ) و سال ساخت اثر ۴۸۱ ه. ق بیان شده است. در زیر کتیبه ۳۲ پشت بغل وجود دارد که در هر کدام از آن ها ۲ کلمه به خط کوفی ساده با آجر نوشته شده است. در زاویه های داخلی گنبد تاج الملک پس از «بسم الله الرحمن الرحیم» آیهٔ ۷۸ و ۷۹ سورهٔ اسراء به خط کوفی ساده بر آجر برجسته نوشته شده است. کتیبه ای دیگر در ضلع جنوبی گنبد است که به خط کوفی ساده بر روی آجری برجسته «بسم الله الرحمن الرحیم» و آیهٔ ۲۶ و ۲۷ سورهٔ آل عمران نقش بسته است.
• کتیبهٔ سر گنبد خاکی: این کتیبه به خط کوفی و در دورهٔ آل مظفر ایجاد شده که مصادف با ۷۶۸ ه. ق است و از طریق این سردر مسجد به کوچه ای شمالی راه پیدا می کند. این سردر ۲ حاشیه دارد. در حاشیهٔ سمت راست آن از آیهٔ اول تا آخر سورهٔ دهر حک شده و حاشیهٔ چپ هم دوباره از آیهٔ ۲۱ تا ۲۶ همین سوره حک شده است و در آخر این سردر نوشته شده است: «تم فی شهر المحرم سنة ثمان و ستین و سبعمائه. »
... [مشاهده متن کامل]
گنبد دارای دو پوسته است و پوستهٔ خارجی به وسیلهٔ آجرهای زیبا پوشانده شده است. در داخل همین گنبد، کتیبه ای موجود است که سال ساخت آن ۴۸۱ ه. ق/۱۱۰۱ م ذکر شده و بانی آن تاج الملک معرفی شده است. دو سمت این اثر باز است و تنها سمت شمالی و غربی آن بسته می باشد و محراب هم ندارد. به این خاطر تعدادی از باستان شناسان معتقدند این بنا آرامگاه، سایبان، آب نما یا کتابخانه بوده است. اما این نظریه ها مورد قبول واقع نشد چرا که اگر کتابخانه بود دلیلی برای بازبودن ۲ سمت گنبد نداشت و البته برای سایبان بودن هم بسیار گران بوده است. مدخل اصلی ورودی آن در ادوار بعدی در جانب شرقی گنبد ایجاد شد.
• کتیبهٔ گنبد: کتیبهٔ این گنبد به خط کوفی ساده و از آجر برجسته است و آیهٔ ۵۴ سورهٔ اعراف بر آن نقش بسته است. نام بانی اثر ابوالغَنائم مرزبان بن خسرو فیروز شیرازی ( ملقب به تاج الملک ) و سال ساخت اثر ۴۸۱ ه. ق بیان شده است. در زیر کتیبه ۳۲ پشت بغل وجود دارد که در هر کدام از آن ها ۲ کلمه به خط کوفی ساده با آجر نوشته شده است. در زاویه های داخلی گنبد تاج الملک پس از «بسم الله الرحمن الرحیم» آیهٔ ۷۸ و ۷۹ سورهٔ اسراء به خط کوفی ساده بر آجر برجسته نوشته شده است. کتیبه ای دیگر در ضلع جنوبی گنبد است که به خط کوفی ساده بر روی آجری برجسته «بسم الله الرحمن الرحیم» و آیهٔ ۲۶ و ۲۷ سورهٔ آل عمران نقش بسته است.
• کتیبهٔ سر گنبد خاکی: این کتیبه به خط کوفی و در دورهٔ آل مظفر ایجاد شده که مصادف با ۷۶۸ ه. ق است و از طریق این سردر مسجد به کوچه ای شمالی راه پیدا می کند. این سردر ۲ حاشیه دارد. در حاشیهٔ سمت راست آن از آیهٔ اول تا آخر سورهٔ دهر حک شده و حاشیهٔ چپ هم دوباره از آیهٔ ۲۱ تا ۲۶ همین سوره حک شده است و در آخر این سردر نوشته شده است: «تم فی شهر المحرم سنة ثمان و ستین و سبعمائه. »
