گشایش و رهایش

[ویکی نور] گشایش و رهایش کتابی است که در آن ناصر خسرو به سی سؤال درباره ی موضوعات مختلف دینی پاسخ می دهد. سؤالات تا به موضوعات مربوط به تکوین شناسی باز می گردند، از جمله این که آفریدگار قبل از خلقت چه می کرد و چگونه خداوند جاوید خلقتی مقید به زمان انجام داده است. در توصیف منحصر به فرد ناصر خسرو از زمان، فعل آفرینش به منزله ی عملی لحظه ای تلقی می شود که ورای حدوث و قدم مادی است. بدین ترتیب، تفاوت میان آفریدگار سرمدی و آفریده تنها یک تشبیه تلقی می شود و در نتیجه مسأله حل می گردد. سؤالات تا موضوعات مربوط به هستی و وجود و بحث ذهن-روح را در بر می گیرند. سؤالات تا به مقایسه ی میان صورت و ماده،جهان های مادی و معنوی، و فیزیک برخی از پدیده های مادی چون آب، مواد معدنی،نباتات و حیوانات بر می گردد. سؤالات تا بر کلام فلسفی متمرکز هستند و به موضوعاتی از قبیل کلامی الهی، حدوث و قدم قرآن، و یگانگی خداوند می پردازند. بخش نهایی،یعنی سؤالات تا ،موضوعات دین ورزی،رستگاری آدمیان از طریق دانش، معنای داوری، صراط مستقیم، و میزان را (همگی به معنای باطنی) وتفاوت میان جبر و اختیار را بررسی می کند.
این کتاب صرفنظر از فوائد زبانی و لغوی و ادبی از وجوه دیگر نیز دارای ویژگیهای بسیار است.اولا گشایش و رهایش به صورت یک دوره درس منطق جلوه می کند که از رهگذر آنها عمده ترین مسائل فلسفی مشغول دارنده ذهن فرد مسلمان طرح و وارسی می شوند.
ثانیا این کتاب به نوعی تاریخ مختصر مسائل دینی و اندیشه های فلسفی است که تا آن هنگام در جهان اسلام مطرح بوده اند.
ثالثا کوششی منطقی و علمی است در جهت رد افکار و آرای مجسمه و باطنیه و دیگر فرقه ها و مذهب های مخالف مذهب اسماعیلیه و در نهایت مخالف اسلام متشیع.
رابعا وسیله ای ملموس و عینی برای شناختن خود ناصر خسرو است.درحقیقت ناصر خسرو در این کتاب به مناسبت های مختلف اطلاعات وسیعی را که در زمینه های گوناگون زندگی دینی و اجتماعی داشته است بیان کرده و توضیح داده است.

از ناصرخسرو قبادیانی، رساله ای فارسی در مذهب اسماعیلی. در این رساله، ۳۰ مسئلۀ دینی از سوی یکی از اسماعیلیان مطرح شده و مؤلف به آن ها پاسخ داده است. کتاب از آفرینش جهان، آغاز و به روز جزا ختم می شود. در این اثر، مفاهیم کلامی و فلسفی فراوان و بسیاری از اصطلاحات آن برگرفته از اندیشۀ مزدیسنایی است. زبان این کتاب ساده و روشن و در آن از واژگان زبان پهلوی استفاده شده است. گشایش و رهایش با تصحیح و مقدمۀ سعید نفیسی و ایوانُف به چاپ رسیده است (بمبئی، ۱۳۲۸ش).