عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس زیاری از امیرزادگان دودمان زیاریان و نویسندهٔ کتاب قابوس نامه بود. تبار کیکاووس از خاندانی است که در نواحی طبرستان و گرگان سال ها حکومت و امارت داشتند؛ اما در به حکومت رسیدن خود او تردید وجود دارد. کیکاووس حاصل ازدواج اسکندر بن قابوس زیاری و دختر مرزبان بن رستم باوندی بود.
... [مشاهده متن کامل]
کیکاووس و پسرش گیلانشاه، آخرین اعضای خاندان زیاری هستند که در تاریخ شناخته شده اند؛ اما مشخص نیست که آیا آن ها همچنان امارتی هرچند کوچک، در کوهستان های البرز داشتند یا خیر. به روایتی او که پس از ۲۱ سال امیری درگذشت. نظرات مورخان در این باره بسیار متفاوت و گوناگون است. کیکاووس بیشتر عمر خود را دور از وطن خود به عنوان یک نجیب زادهٔ تبعیدی، در خدمت سلاطین معاصر گذراند. او در رکاب سلطان مودود و ابوالسوار شاوور در جنگ هایی علیه نامسلمانان هندوستان و ماورای قفقاز شرکت کرد و در یکی از این جنگ ها، در گرجستان، مجروح شد و بنا بر روایتی درگذشت. بنا بر روایت دیگری، او سپس به لاهور، نزد شیرزاد بن مسعود، رفت و تا دههٔ آخر قرن پنجم زنده بود.
کیکاووس بیش از هر چیز، به خاطر نگارش پندنامه ای به زبان فارسی شناخته می شود که برای نصیحت پسر و جانشینش، گیلانشاه زیاری، به رشتهٔ تحریر درآورد. این پندنامه، قابوس نامه نامیده می شود. قابوس نامه کتاب مهمی در ادبیات فارسی برشمرده می شود که در چهل و چهار باب، پر از حکایت های گوناگون عبرت دهنده است و با متنی ساده و نزدیک به فارسی معیار امروزی نوشته شده است. کیکاووس با تجارب گسترده خود در این کتاب تصویر بسیار کاملی از جامعهٔ ایران در قرون میانه ارائه می دهد که از دیدگاه یک اشراف زاده که درک دقیقی از مسائل مربوط به زندگی رعایا دارد، بیان می شود.
بیشتر اطلاعاتی که از زندگی کیکاووس بن اسکندر وجود دارد، برگرفته از اثر خود او، قابوس نامه، است و غیر از آن، آثار بسیار محدودی دربارهٔ او وجود دارد که جسته و گریخته به زندگیش پرداخته باشند. منابع ذیل مهمترینِ این موارد هستند:
• تاریخ طبرستان اثر ابن اسفندیار در باب سوم که احوال ملوک آل زیار را آورده، اشاراتی به کیکاووس دارد و می گوید «بعد از او ( کالیجار ) ابن عمش کیکاووس بن اسکندر بن قابوس جانشین شد که مخصوصاً به واسطه تألیف قابوس نامه اشتهاری تام دارد، وی با رستم بن شهریار معاصر بود و در نواحی جبال تا سال ۴۶۲ هجری سلطنت می کرد، چون وی وفات یافت فرزندش گیلانشاه به جای او نشست. » سوای کتاب قابوس نامه، کتاب تاریخ طبرستان ابن اسفندیار مهمترین منبع اطلاعاتی است که از کیکاووس گزارش هایی دارد.
• تذکرةالشعرا اثر دولتشاه سمرقندی آنجا که دربارهٔ فصیحی جرجانی سخن می گوید، او را از ملازمان کیکاووس می نامد و می گوید فصیحی جرجانی در داستان وامق و عذرا ذکر ایام خاندان ملک قابوس کرده و این بیت را در مدح زیاریان گفته:
... [مشاهده متن کامل]
کیکاووس و پسرش گیلانشاه، آخرین اعضای خاندان زیاری هستند که در تاریخ شناخته شده اند؛ اما مشخص نیست که آیا آن ها همچنان امارتی هرچند کوچک، در کوهستان های البرز داشتند یا خیر. به روایتی او که پس از ۲۱ سال امیری درگذشت. نظرات مورخان در این باره بسیار متفاوت و گوناگون است. کیکاووس بیشتر عمر خود را دور از وطن خود به عنوان یک نجیب زادهٔ تبعیدی، در خدمت سلاطین معاصر گذراند. او در رکاب سلطان مودود و ابوالسوار شاوور در جنگ هایی علیه نامسلمانان هندوستان و ماورای قفقاز شرکت کرد و در یکی از این جنگ ها، در گرجستان، مجروح شد و بنا بر روایتی درگذشت. بنا بر روایت دیگری، او سپس به لاهور، نزد شیرزاد بن مسعود، رفت و تا دههٔ آخر قرن پنجم زنده بود.
کیکاووس بیش از هر چیز، به خاطر نگارش پندنامه ای به زبان فارسی شناخته می شود که برای نصیحت پسر و جانشینش، گیلانشاه زیاری، به رشتهٔ تحریر درآورد. این پندنامه، قابوس نامه نامیده می شود. قابوس نامه کتاب مهمی در ادبیات فارسی برشمرده می شود که در چهل و چهار باب، پر از حکایت های گوناگون عبرت دهنده است و با متنی ساده و نزدیک به فارسی معیار امروزی نوشته شده است. کیکاووس با تجارب گسترده خود در این کتاب تصویر بسیار کاملی از جامعهٔ ایران در قرون میانه ارائه می دهد که از دیدگاه یک اشراف زاده که درک دقیقی از مسائل مربوط به زندگی رعایا دارد، بیان می شود.
بیشتر اطلاعاتی که از زندگی کیکاووس بن اسکندر وجود دارد، برگرفته از اثر خود او، قابوس نامه، است و غیر از آن، آثار بسیار محدودی دربارهٔ او وجود دارد که جسته و گریخته به زندگیش پرداخته باشند. منابع ذیل مهمترینِ این موارد هستند:
• تاریخ طبرستان اثر ابن اسفندیار در باب سوم که احوال ملوک آل زیار را آورده، اشاراتی به کیکاووس دارد و می گوید «بعد از او ( کالیجار ) ابن عمش کیکاووس بن اسکندر بن قابوس جانشین شد که مخصوصاً به واسطه تألیف قابوس نامه اشتهاری تام دارد، وی با رستم بن شهریار معاصر بود و در نواحی جبال تا سال ۴۶۲ هجری سلطنت می کرد، چون وی وفات یافت فرزندش گیلانشاه به جای او نشست. » سوای کتاب قابوس نامه، کتاب تاریخ طبرستان ابن اسفندیار مهمترین منبع اطلاعاتی است که از کیکاووس گزارش هایی دارد.
• تذکرةالشعرا اثر دولتشاه سمرقندی آنجا که دربارهٔ فصیحی جرجانی سخن می گوید، او را از ملازمان کیکاووس می نامد و می گوید فصیحی جرجانی در داستان وامق و عذرا ذکر ایام خاندان ملک قابوس کرده و این بیت را در مدح زیاریان گفته:
