کیمیاگری

کیمیاگری (alchemy)
عکسی از یک کیمیاگر اصفهانی
فن مرموز تبدیل فلزات پَست، مثل سُرب و جیوه، به نقره و طلا، با استفاده از حجرالفلاسفه یا اکسیر اعظم. حجرالفلاسفه ماده ای فرضی است که آن را مایۀ عمر جاودان نیز می دانند. این جنبۀ کیمیاگری بخش عمدۀ شیمی قرون وسطا را تشکیل می داد. کیمیاگری به اجمال نظامی فلسفی است که به دریافت راز زندگی و تکوین مواد فاقد حیات می پردازد. کیمیاگری آمیزه ای نامتعین از شیمی، و احکام نجوم، علوم خفیّه، و جادوگری است که با عقاید مبهم و پیچیده ای از نظام های دینی و فکری گوناگون درآمیخته است. کیمیاگری در اروپا از روزگار باستان تا قرون وسطا رواج داشت، امّا با رشد شیمی و فیزیک از اعتبار افتاد. بنابه اسناد فراوانی که از دوران باستان در دست است، کیمیاگری احتمالاً از مصر آغاز شده است. دربارۀ خاستگاه این دانش رازورزانه افسانه های بسیاری رایج است که به شکل های گوناگون آن را به هرمس تریسمگیستوس، فرشتگان فرود آمدۀ سِفرِ پیدایش، و حتی وحی موسی و هارون نسبت داده اند. افسانۀ هرمِس تریسمگیستوس نزد عموم پذیرفته و زبان شیمی، تا روزگار معاصر، متأثر از آن بوده است؛ از آن جمله است آب بندی هرمیتی. در قرون ۴ و ۵م، کیمیاگران به فراوانی در این حوزه مطلب نوشتند و در پایان قرن ۵م، کیمیاگری نظری در مکتب اسکندرانی به نقطۀ اوج خود رسید. در دورۀ اسلامی، بسیاری از اعراب و ایرانیان کیمیاگران برجسته ای بودند. یکی از بلندآوازه ترین آن ها جابر بن حیّان بود. افکار او بسیار شبیه به افکار فیلسوفان کهن اسکندرانی بود، ولی در عین حال به تأثیر نافذ سیّارات بر فلزات باور داشت. نظریۀ تبدیل، که امکان دارد صرفاً از نوشته های فیلسوفان یونان گرته برداری شده باشد، نزد کیمیاگران قرون وسطا مقبول بود و مردانی چون قدیس آلبرتوس ماگنوس، راجر بیکُن، و ونسانِ بووه ای به آن اعتقاد داشتند. تا قرن ۱۷، شیمی دانان همچنان از منظری علمی از کیمیاگری دفاع می کردند. یوهان گلاوبر، رابرت بویل، تا مدتی آیزاک نیوتون، گوتفرید لایب نیتس، و حتی دکتر جانسون، که دل بستۀ شیمی بود، نیز از مدافعان کیمیاگری بودند.