کیمیا

[ویکی اهل البیت] مقوله کیمیاگری برآیند علم و فن و جادو بود که تدریجاً شکل اولیه شیمی را به خود گرفت. موضوع کیمیاگری، تبدیل مواد در حضور عاملی روحانی بود که غالباً «حجر الفلاسفه» نامیده می شد.
کیمیا که واژه شیمی از آن گرفته شده است، صورت خاصی از دانش شیمی کاربردی بود که حدود سال 50 میلادی در شهر اسکندریه در مصر متداول شد. برخی، کیمیا را واژه ای مصری و به معنی هنر مصری می دانند که در مصر باستان، دانشی مقدس و هنر الهی محسوب می شد و در انحصار کاهنان بود. آنها با سوگندهای موکد در جلوگیری از انتقال آن به دیگران و انتشار آن به نقاط دیگر و نیز جلوه دادن آن به صورت رمز و معما اصرار می ورزیدند.
برخی دیگر، کیمیاگری (Multiplication) را هنر سیاه گری نیز می دانند زیرا در واقع عمل سیاه کردن سطح فلزات، اولین مرحله کیمیاگری بود. مثلاً با ایجاد رنگ زرد و طلایی بر سطح سیاه شده فلزات، ادعا می کردند که آنها را به طلا تبدیل کردند.
کیمیا یکی از انواع علوم مخفی بود که اصطلاحاً به آنها «کُلّهُ سرّ» برگرفته از حرف اول نام پنج علم کیمیا، لیمیا، هیمیا، سیمیا، ریمیا گفته می شد.
در کیمیا، از مادّه ای بحث می شد که با بکاربردن آن تبدیل فلزات پست چون آهن و مس به زر و سیم ممکن می شد. آن ماده را کیمیاگران «اکسیر» می نامیدند.
در کیمیای اسلامی که به سرعت پس از ظهور اسلام، در سده نخست هجری پیدا شد و سنتی پیوسته تا زمان حال دارد، متون فراوانی در دست است که در دوازده سده گذشته نوشته شده و در همه مراحل این صنعت بحث می کند. مهم ترین این مجموعه از آنِ جابر بن حیان است که نه تنها در جهان اسلام، بلکه در مغرب زمین نیز بزرگ ترین حجت در کیمیا به شمار می رود.
با ظهور جابر، کیمیا در نزد مسلمانان از صورت «صنعت زر خرافی» به صورت «دانش تجربی آزمایشگاهی» درآمده است. جابر به تقطیر مایعات خالص مانند آب و شیره و روغن و خون و مانند آن می پرداخت و چنین می پنداشت که هر بار که آب را تقطیر می کند، ماده ای تازه بر ماده خالص پیشین افزوده می شود تا عدد این تقطیر به هفتصد برسد. به نظر او دست یافتن به اکسیر از طریق جوشاندن و تقطیر طلا در مراحل خلوص گوناگون تا هزار بار مقدور بود.
شمار آثاری که نویسنده آنها نام جابر دارد چندان فراوان است که درباره درستی انتساب برخی از آنها به جابر بن حیان تولید شک کرده است. به نظر بعضی از دانشمندان غربی و پژوهشگران درباره جابر، تعدادی از این رسائل را پیروان فرقه اسماعیلیه و در سده چهارم هجری نوشته اند.

ریشه این کلمه از زبان های باستانی است و احتمالاً خاستگاه آن میانرودان می باشد.
نام شیمی در همه زبان ها برگرفته از همین واژه است. [ نیازمند منبع] دانش کیمیا از ایران برآمد و از راه عرب ها به اروپا هم راه یافت. [ نیازمند منبع] خود واژه شیمی در فارسی هم یک وام واژه از زبان فرانسوی است که خود تلفظ دگرگون شدهٔ واژه فارسی کیمیا است.
واژه «کیمیاگری» از زبان عربی al - kîmiyaˀ or al - khîmiyaˀ ( الکیمیا یا الخیمیا، همچنین فارسی «کیمیا» به معنای «طلا» ) احتمالاً از افزودن حرف تعریف «ال» به واژه یونانی، «خمیا» ( ÷çìåßá ) شکل گرفته است. تصور می شود این واژه همچنین با واژگان یونانی همچون «خیئین» به معنای «ریختن» و «خومیا» به معنای «روی هم ریختن»، «روی هم پاشیدن»، «ذوب کردن»، «آلیاژ کردن»، و «خوماتوس» به معنای «چیزی که بیرون ریخته می شود، شمش» مرتبط باشد. یکی از احکام دایوکلتیان، که در حدود سال ۳۰۰ پس از میلاد در یونان نوشته شده است، علیه نوشته های مصریان باستان، در مورد انجام «خمیا»، تبدیل طلا و نقره سخن می گوید. کیمیا همچنین نام دختر خواندهٔ مولانا جلال الدین رومی نیز بوده است. البته در آثار مولانا این مطلب یافت نمی شود ولی در مقالات شمس به آن اشاره شده است.
از دیرباز تبدیل مس به طلا و ساخت داروی جاودانگی که به آن اکسیر نیز گفته می شده، بیشترین تلاش کیمیاگران را به خود معطوف داشته است. با توجه به این مسئله، به کیمیا، علم اکسیر نیز گفته می شده است.
اکسیر از نظر جابر بن حیان مشتمل بر هفت گونه است. چنانچه در کتاب الاحجار علی رای بلیناس، جزء دوم آورده است:
اکسیری که در عملیات کیمیا مورد بحث است بر هفت گونه است که از عناصر سه گانه نباتی، معدنی و حیوانی می باشد؛ که به صورت مفرد و مجموع آن ها است.
• اکسیر به دست آمده از مواد معدنی.
• اکسیر به دست آمده از مواد حیوانی.
• اکسیر به دست آمده از مواد نباتی ( گیاهی ) .
• اکسیری که از مخلوط مواد حیوانی و گیاهی به دست می آید.
• اکسیری که از مخلوط مواد معدنی و گیاهی به دست می آید.
• اکسیری که از مخلوط مواد معدنی و حیوانی به دست می آید.
• اکسیری که از مخلوط مواد معدنی و گیاهی و حیوانی به دست می آید.
در ادامه جابر، در کتاب الحاصل خود توضیحاتی در خصوص معادن هفت گانه و کیفیت بروز معادن ( فلزات ) از ترکیب گبریت ( گوگرد ) و زیبق ( جیوه ) می دهد. [ ۱]

اصطلاحی عرفانی با چند کاربرد. گاه از این اصطلاح، معنیِ قناعت اراده می شود. گاه آن را به معنیِ محبّت و یا نظر شیخ به کار می برند. چه همان گونه که اگر کیمیا با مسی بی ارزش برخورد کند، آن را به طلای ارزشمند تبدیل می کند، نظر شیخ نیز، مسِ وجود مرید را به طلای انسانیت تبدیل می کند. اصطلاح کیمیای سعادت نیز، به معنیِ تهذیب نفس به کار رفته است. پایین ترین معنیِ این کلمه که گاه باری منفی نیز دارد، معنایی است که با به کاربردنِ اصطلاحِ کیمیای عوام، اراده می شود. منظور از این اصطلاح، نوعی ایمانِ تاجر مآبانه است؛ چه شماری از عوام، تنها به قصدِ منفعتِ اخروی، نعیمِ فانیِ دنیا را به نعیمِ باقیِ عقبی تبدیل می کنند، بدون آن که در این میان، درپی خشنودی معبود باشند. نیز ← کیمیاگری.