کپی رایت

[ویکی فقه] در این نوشتار ابعاد مختلف کپی رایت و حقوق مرتبط با آن، با توجه به جدیدترین اسناد بین المللی موجود در این باره مورد بحث قرار گرفته است. اصلی ترین جنبه های کپی رایت و حقوق مرتبط با آن عبارت اند از: پیشینه تاریخی آن در سطح ملی و بین المللی و به ویژه وضعیت آن در Trips، مفاهیم و تعاریف مربوط مانند: حق مؤلف، حق مادی، حق معنوی و حقوق مرتبط با آن، اصول حاکم بر کپی رایت، حوزه های نوپیدای کپی رایت مانند، برنامه های رایانه ای، بانک های اطلاعاتی و حقوق اجاره ای، محدودیت ها و استثنائات حمایت از کپی رایت، انواع حقوق مرتبط با کپی رایت و جنبه های اجرایی کپی رایت. همچنین از ابعاد مختلف کپی رایت در حقوق جمهوری اسلامی ایران نیز در این مقاله بحث شده است. و در پایان، عمده ترین جنبه های کپی رایت که در خور بررسی دقیق فقهی است مورد اشاره قرار گرفته است.
حقوق معنوی و به ویژه حقوق مالکیت فکری و بالاخص کپی رایت، از حوزه های جذاب و دارای گستره روزافزون حقوقی و فقهی است. اگر چه اولین جلوه های پذیرش آن، به قریب سیصد سال قبل بر می گردد، ولی به دلیل فراوانی مصادیق جدید و گسترش قلمرو آن به حوزه های نو، هنوز هم به ویژه در حلقه های فقهی موضوعی نوپدید به شمار می آید. شاید بتوان بارزترین جنبه ورود حقوق مالکیت معنوی و حقوق مالکیت فکری به حوزه مباحث سنتّی موجود در فقه و حقوق اموال را طرح نوعِ جدیدی از مال دانست که به دلیل تفاوت ماهوی و ویژگی های خاص خود بسیاری از قواعد رایج در حقوق اموال را تحت تأثیر قرار داده و تدوین اصول جدیدی را در حوزه فقه و حقوق اموال ضروری ساخته است. امروزه از این اصول و قواعد خاص به عنوان (حقوق مالکیت معنوی و فکری) یاد می شود. حجم روزافزون معاملات بین المللیِ مربوط به این حقوق و شکل گیری اسنادی بین المللی در این زمینه نیز باعث شده است که به ویژه کپی رایت علاوه بر حقوق داخلی، جایگاهی بسیار برجسته در حقوق تجارت بین الملل پیدا کند. در این نوشتار ابعاد مختلف کپی رایت و حقوق مرتبط با آن، با توجه به جدیدترین اسناد بین المللی موجود در این باره مورد بحث قرار گرفته است. اصلی ترین جنبه های کپی رایت و حقوق مرتبط با آن عبارت اند از: پیشینه تاریخی آن در سطح ملی و بین المللی و به ویژه وضعیت آن در Trips، مفاهیم و تعاریف مربوط مانند: حق مؤلف، حق مادی، حق معنوی و حقوق مرتبط با آن، اصول حاکم بر کپی رایت، حوزه های نوپیدای کپی رایت مانند، برنامه های رایانه ای، بانک های اطلاعاتی و حقوق اجاره ای، محدودیت ها و استثنائات حمایت از کپی رایت، انواع حقوق مرتبط با کپی رایت و جنبه های اجرایی کپی رایت. همچنین از ابعاد مختلف کپی رایت در حقوق جمهوری اسلامی ایران نیز در این مقاله بحث شده است. و در پایان، عمده ترین جنبه های کپی رایت که در خور بررسی دقیق فقهی است مورد اشاره قرار گرفته است.
درآمد
پیدایش جهش های برق آسا در حوزه های متنوع دانش بشری که رشد خیره کننده فن آوری را در جوامع انسانی در پی داشته، تنها محدود به ایجاد تحول در ابزارهایی که آدمی در اختیار دارد، نگردیده است؛ بلکه علاوه بر بروز تغییرات شگرف در علوم ابزاری و افزایش قدرت بشر، حتی حوزه های علوم ارزشی از قبیل حقوق و تا حدودی اخلاق را هم تحت تأثیرات جدی خود قرار داده است؛ چرا که تحول در علم و فناوری، دگرگونی در روابط و مناسبات اجتماعی را در پی خواهد داشت و تغییر در مناسبات اجتماعی هم موجب تحول در عرف های اجتماعی و یا پیدایش عرف جدید می گردد، و این امر هم ماهیت موضوعات گذشته را دچار دگرگونی می کند و هم موضوعات جدیدی پدید می آورد. بدیهی است که علم حقوق که نوعاً از قواعد عقلایی و عرفی پیروی می کند و عهده دار تنظیم مناسبات الزام آور اجتماعی است و دغدغه اصلی آن ایجاد نظم مبتنی بر عدالت در روابط اجتماعی است، به شدت از این تحولات متأثر می شود. پیدایش پدیده های نوظهور حقوقی جلوه ای از این امر است. حقوق معنوی در مفهوم عام و حقوق مالکیت فکری به عنوان نوع خاصی از آن و حق مؤلف به عنوان مصداقی از حقوق مالکیت فکری را می توان نمونه هایی از پدیده های جدید حقوقی قلمداد کرد که در جوامع سنتی و قبل از دوران تجدد و توسعه علمی مورد توجه محافل حقوقی نبوده و در دو تا سه قرن اخیر مطرح گردیده است؛ اگر چه از حدود سه قرن قبل اولین مقرره ها در خصوص حق مؤلف وارد مجموعه های حقوقی بشر شده و تاکنون مقررات ملّی و بین المللی فراوانی در این باره به تصویب رسیده است؛ از جمله در ماده ۲۷ اعلامیه جهانی حقوق بشر، کپی رایت یکی از حقوق طبیعی انسان ها شمرده شده است، لکن به دلیل نقش فزاینده ای که حقوق مالکیت فکری در مجموعه کلان تجارت بین الملل دارد، این بار توجه ویژه محافل خاص تجاری بین المللی را به خود معطوف کرده و آنان را بر آن داشته است که مقررات ویژه ای را با نگرش خاصِ توسعه تجارت بین المللی این حقوق و با عنایت به نیازهای ویژه دنیای جدید و وضعیت جوامع مختلف بشری وضع کنند. این مقررات که به (موافقت نامه راجع به جنبه های مالکیت فکری) موسوم است، به وسیله سازمان جهانی تجارت در مذاکرات دور اروگوئه در سال ۱۹۹۳ به تصویب رسیده است، این نوشتار در صدد بررسی ابعاد مختلف (حق مؤلف) در این موافقت نامه و مطالعه اجمالی در دستاوردهای آن در مقایسه با اسناد بین المللی قبلی است. پیشاپیش از کاستی هایی که در این کار خواهد بود، پوزش می طلبم.قبل از پرداختن به مباحث اصلی، لازم است اشاره ای کوتاه به پیشینه تاریخی حق مؤلف و اسناد بین المللی در این باره صورت گیرد و پاره ای مفاهیم کلیدی تعریف و توضیحی درباره ساختار مباحث بعدی ارائه شود.
پیشینه تاریخی حق مؤلف
علل پیدایش مسئله (حق مؤلف) عمدتاً رشد صنعت چاپ و توسعه سوادآموزی و در نتیجه تقاضای نسخه های بیشتری از آثار مؤلفان است. بدیهی است که در شرایط جدید قواعد سنتی مربوط به استنساخ دستی از آثار دیگران که قاعدتاً با اجازه مؤلف صورت می گرفت، پاسخگو نبود؛ زیرا استنساخ یک نسخه از اثر دیگری برای استفاده شخصی، ماهیتی بسیار متفاوت از چاپ و نسخه برداری گسترده از آثار دیگران برای فروش و تجارت دارد. این امر باعث شد که در ابتدا کشورها در صدد تهیه مقررات ملّی برای حفظ حقوق مؤلف برآیند و سپس به تهیه اسناد بین المللی در این باره اقدام کنند. چکیده اقدامات آن ها در این باره به قرار زیر است:
← وضع مقررات ملّی
...