کمندان

در زمانهای قدیم ولایت درگزین قدیم ، که کمندان نیز جزئی از بود ، یکی از ولایتهای بزرگ ایران شامل منطقه وسیعی از استانهای امروزی همدان ، مرکزی ، قزوین و زنجان می شد . ولایت درگزین به علت واقع شدن در مسیر راههای مواصلاتی شمال به جنوب و غرب به شرق کشور از مناطق مهم اقتصادی ، فرهنگی و به ویژه نظامی ایران محسوب می شد و همواره مورد توجه همه حکومتها بود . به همین دلیل قلعه های نظامی و برجهای دیده بانی زیادی در سرتاسر آن در کنار راهها ساخته شده بودند که تپه های کمندان از جمله آن قلعه ها و برجها بودند . از وسعت و ارتفاع تپه بر جای در کمندان می توان بزرگی پادگان و بلندی برجهای دیده بانی آن را حدس زد که پس از ویرانی ، تپه ای به این بزرگی را بوجود آورده است . قلعه های مستقردر کمندان ، هم محل اسقرارنیروهای نظامی ، هم زاغه مهمات و هم محل پرورش ونگهداری اسب های جنگی بوده اند ، چون اسب از ارکان اصلی و از نیازهای اساسی تشکیلات نظامی آن زمان بوده است .
تپه خاکی
اما در سمت جنوبی تپه و درحاشیه شرقی راه رازین به قروه ، زمین های کنار راه دو سه متری پائین تر از زمینهای سمت باغات انگور هستند . کشاورزان به آن زمینها ، حمام یری ( زمین حمام ) می گویند . مفهوم این گفته آن است که قبلا حمامی در آن زمینهای پست بوده است ، آب با پای خود تا زمینهای مرتفع می رفته و از آنجا به خزینه حمام که در زمین پست ساخته شده بود سوار می شد . چون معمولا حمام را در داخل روستا می ساختند پس چنین می توان نتیجه گرفته که کمندان قدیم در حوالی حمام یری و بین دو تپه بوده است . ناهمواریهای زمین در بین دوتپه نیز تا حدودی این نظریه را تایید می کند که پس از ویران شدن روستا و در اثر انباشته شدن خاک ، بخشی از زمینها بلندتر از بقیه شده اند . همچنین حمام نیاز به آب دارد و چون کمندان غیر ازقنات آب دیگری نداشته ، پس قنات ها هم در آن زمان وجود داشته اند . کمندان قدیم روستای بزرگی بوده است زیرا اولا حفر چند رشته قنات طولانی با امکانات و ابزار آلات ابتدایی آن زمان ، کار یک جمعیت شصت هفتاد خانواری نمی تواند باشد و ثانیا وجود دو قلعه نظامی در یک روستا بیانگر بزرگی و اهمیت استراتژیک آن برای حکومتهای آن زمان است .
همانگونه که گفتم ، ولایت درگزین تا زمان سقوط سلسله صفویه یکی از ولایتهای بزرگ ایران بود که به علت قرار گرفتن در مسیر راه اصفهان ( پایتخت دولت صفوی ) به غرب ایران ( مسیر اصفهان به تفلیس ) و همچنین نزدیکی به مرزهای کشور عثمانی ، از مناطق مهم نظامی کشور و بسیار مورد توجه حکومت صفوی بود و پادگانها وقلعه های نظامی متعددی در امتداد مسیر اصفهان به تفلیس وجود داشتند ، روستای درگزین فعلی نیز در آن زمان شهری بزرگ و پایتخت نظامی صفویان محسوب می شد . بقایای راه اصفهان به غرب کشور هنوز هم در سه چهار کیلومتری شمال کمندان موجود است و در بین مردم منطقه به جاده اصفهان مشهور است . در جنگهای متعددی که بین حکومتهای عثمانی وصفوی اتفاق می افتاد ، ولایت درگزین بین دو حکومت دست به دست می شد . درگزین همواره ، هم در زمانی که به دست عثمانی می افتاد و هم در زمانی که به دست صفویان می افتاد ، مورد تاخت وتاز نظامیان قرار می گرفت . نیروهای هر دو طرف متخاصم برای تامین آذوقه و مایحتاج لشکریان خود به روستا ها یورش می بردند و قتل و غارت و قحطی به راه می انداختند . بخشی از مردم مستقیما توسط نظامیان کشته می شدند و بخشی دیگر در اثر گرسنگی و قحطی ناشی از جنگ ها از بین می رفتند .
پس از تسلط محمود افغان بر بخشهایی از ایران ، حکومت عثمانی هم غرب ایران را تا همدان و درگزین به اشغال خود در آورد . در درگزین سپاه عثمانی و افغانهای مهاجم با همدستی بازاریان درگزین که از سنی مذهبان ساکن درگزین بودند ، به قتل و غارت مردم روستاهای منطقه پرداختند . سنی مذهبان درگزین کسانی بودند که شاه عباس پس از تصرف بغداد ، برای اینکه آنها در غیاب او علیه حکومت توطئه نکنند حدود یکصدهزار نفر از آنان را از موصل عراق به درگزین تبعید کرده بود و این تبعیدشدگان با شیعیان بومی منطقه سازگاری نداشتند و همیشه با آنها در نزاع بوده اند .
نادرشاه برای باز پس گرفتن غرب ایران باید از ولایت درگزین عبور می کرد بنابراین با آتش سنگین توپخانه که درکوههای روستای سوزن مستقر کرده بود به درگزین حمله کرد . قلعه ها و دژهای مستحکم منطقه را که نیروهای عثمانی و افغان ها در آن ها پناه گرفته بودند درهم کوبید و باقیمانده اقوام مهاجر سنی مزاحم را مجدداً به موصل کوچ داد . در جریان آن حمله سنگین درگزین بطور کامل تخریب و برای همیشه از جغرافیای کشور حذف شد ، بعدها روستای درگزین فعلی بر خرابه های آن بناشد . کمندان نیز به همراه دو قلعه و دژ نظامی مستقر در آن بطورکامل ویران و به تلی از خاک تبدیل شد و بسیاری از مردم آن هم کشته شدند . حمله نادر شاه در سال 1112 شمسی اتفاق افتاد و دو سال بطول کشید . پس از پایان جنگ دو ساله ، افرادی که از جنگ جان سالم به در برده بودند ، کمندان کوچک فعلی را در مکانی که اکنون واقع شده یعنی در سمت شمال خرابه های کمندان قدیم بنا نمودند . بنابراین قدمت کمندان بزرگ قدیم و قناتهای آن به زمان ساسانیان به بیش از1700 سال قبل و قدمت کمندان کوچک فعلی به سال1114 شمسی ( 285 سال قبل ) برمی گردد .
کمندان فعلی نیز حوادث دردناکی را از جنگ های اول و دوم جهانی به خود دیده است . منطقه درگزین یک بار در جریان جنگ جهانی اول توسط روسها و عثمانیها اشغال شد و یک بار دیگر هم در جنگ جهانی دوم به اشغال روسها در آمد . نظامیان روس و عثمانی برای تامین مایحتاج جنگ و سپاهیان خود به روستاهای درگزین از جمله کمندان یورش می بردند و قتل و غارت و قحطی به راه می انداختند . بسیاری از مردم در اثر قحطی هایی که اتفاق افتاد ، به علت گرسنگی از بین رفتند . مردم برای در امان ماندن از کشت و کشتار و غارت اموال ، در زیر خانه ها زاغه حفر کرده بودند و در هنگام خطر همراه با دام و آذوقه خود در آن مخفی می شدند . زاغه ها به همدیگر راه داشتند تا در مواقع خطر و بحران ، همسایه ها بتوانند به همدیگر اطلاع رسانی و کمک رسانی کنند . نظامیان مهاجم در ورودی زاغه ها آتش روشن می کردند و دود آتش را به داخل زاغه ها پر می کردند . آنها مردمان پناه گرفته در زاغه ها را با دود آتش خفه می کردند . آثار این زاغه ها هنوز هم در زیر خانه های قدیمی موجود هستند .
تاثیر اشغال منطقه توسط روسها به قدری سنگین بود که آثار آن هنوز هم در فرهنگ منطقه درگزین وجود دارد . به عنوان مثال هنوز هم مردم به نوعی از بیل می گویند اروس بیلی ( بیل روسی ) ، اروسی کالاش ( کفش روسی ) ، اروسی پنجره ( پنجره سبک روسی ) .
حوادث طبیعی نیز ، همیشه از حوادث غم انگیزی بوده اند که بسیاری از مردم هم کمندان قدیم و هم کمندان جدید را به کام مرگ کشانده اند . خشکسالی ها معمولا بصورت دوره ای ، هر چند سال یک بار ، اتفاق افتاده اند . پس از هر خشکسالی قحطی ( به زبان محلی باهالوق ) و بیماریهای ناشی از سوء تغذیه بر منطقه غالب می شدند و جان افراد و احشام را می گرفتند .
از خسارات زلزله های قدیم در کمندان اطلاعاتی در دسترس نیست ، به جز زلزله یکم تیرماه ۱۳۸۱ که کانون آن در آوج بود و با بزرگی 6. 6 ریشتر در ساعت ۷:۲۸ دقیقه به وقت محلی اتفاق افتاد . آن زلزله اگر چه در کمندان تلفات جانی نداشت اما تمام خانه های روستا یا تخریب شدند و یا آسیب دیدند و یک بار دیگر کمندان جدید بر خرابه های آن بنا شد .
همانگونه که ملاحظه می شود ، آثار تاریخی برجای مانده در کمندان رمز و رازهای زیادی از این روستای کهن در دل خود پنهان دارند وحکایت از آن دارند که این روستا در طول تاریخ ، فراز و نشیب ها و حوادث گوناگون و تلخی را پشت سر گذاشته است .

جمعیت و وسعت کمندان درگزین ، از حدود شصت سال پیش به این طرف که من به یاد دارم ، تقریبا به همین اندازه ای بوده که اکنون هست . یعنی به همان میزان که زاد و ولد بوده به همان میزان نیز مرگ و میر و مهاجرت اتفاق افتاده است . متاسفانه هیچ اثر مکتوبی ، حتی یکبرگ ، از تاریخ و فرهنگ این روستا در دسترس نیست و هرچه هست شفاهی است که سینه به سینه نقل شده است و آن هم مربوط به حدود یکصد و پنجاه سال اخیر می شود و کهن تر از آن را پوشش نمی دهد . اما آثاری از دوران قدیم در روستا برجای مانده اند که با بررسی آنها ، مشاهدات میدانی و در نظر گرفتن مطالب شفاهی در ذهن افراد مسن ، می توان به اطلاعاتی درباره قدمت ، تاریخ ، فرهنگ ، اقتصاد و چگونگی زندگی مردم دست یافت .
آثار تاریخی کمندان
بخشی از آثار تاریخی برجای مانده از دوران قدیم در روستای کمندان عبارتند از 1 – دو تپه خاکی 2 – قنات و ابزارآلات ، تجهیزات و تاسیسات جانبی آن 3 – بقایای یک حمام 4 - قبرستان قدیمی 5 – مسجد 6 - دست بافته هایی مانند قالی و جاجیم و لباس 7 – اسناد مکتوب مربوط به معاملات زمین ، عقدنامه ها و جهیزیه عروسیها ، وصیت نامه ها و غیره که همگی به خط سیاق نگاشته شدند 8 – آداب ورسومی که هنوز هم کم و بیش اما کم رمق رواج دارند .

2 – چون در آن منطقه حیوانات وحشی را به کمند می انداختند ، کمندان از کلمه کمند و کمند انداختن گرفته شده است .
3 - کلمه کمندان از دو کلمه کمن و دان ترکیب شده است ، مثل جامه و دان ( جامعه دان یا چمدان ) ، یخ و دان ( یخ دان ) ، سرمه و دان ( سرمه دان ) . در گویش منطقه درگزین هم به آن ، کمن نان ، می گویند . در این نوع ترکیبات ، کمن به معنی مخفی گاه است . بنابراین چون روستا ، مخفیگاه ( محل نگهداری ) مهمات و چیزهایی از این قبیل بوده است به آن کمندان می گفتند .
4 – چون روستا ، محل نگهداری و پروش اسب بوده است ، نام آن سمندان یا سمنگان بوده که بعدها به کمندان تغییر پیدا کرده است . سمند در شعر و ادب فارسی کهن به اسبی گفته می شد که رنگی متمایل به زرد یا رنگ طلایی داشت . در نوروز نامه ( کتابی به زبان فارسی و منسوب به عمر خیام ) باهنرترین اسبان ، اسب سمند گفته شده است . نام خودرو سواری سمند ایرانی نیز از همین نام گرفته شده است .
فرضیه 1 نمی تواند درست باشد . زیرا نه رودخانه پرآبی از روستاعبور می کرده و نه حتی رودخانه پر آبی در اطراف آن وجود داشته ، آب روستا منحصر به قنات بوده که آب قنات هم در حد معمول و متعارف بوده است . بنابراین روستای پرآبی نبوده است .
از بررسی گورستان قدیمی روستا می توان به این نتیجه رسید که فرضیه 2 هم نمی تواند درست باشد . زیرا بر روی سنگ قبر افراد متوفی شغل ، جنسیت ، حالات معنوی ، خصوصیات اخلاقی و سایر خصوصیات فردی آنها با نقوشی مانند مهر و تسبیح ، شانه یک طرفه و دو طرفه ، دفه و قیچی ، دوک نخ ریسی و دار قالیبافی و غیره کنده کاری شده اند . بر روی این سنگها حتی یک مورد هم نقش شکار و شکارچی دیده نمی شود ، مفهوم این موضوع این است که در این روستا نه شکاری بوده است و نه شکارچی .
بنابراین علت نامگذاری روستا یا به علت وجود زاغه مهمات در داخل دوقلعه نظامی بوده است و یا اینکه به علت پرورش و نگداری اسبهای جنگی در دو قلعه نظامی بوده است .