کلیات مفاتیح الجنان

[ویکی نور] گردآوری و تألیف مجموعه های ادعیه و زیارات، سابقه ی طولانی دارد. شاید نخستین حرکت منسجم در این زمینه از آن سید بن طاوس باشد. پس از ایشان و به مدت حدود پنج قرن، این مجموعه ها به دست فراموشی سپرده شد به گونه ای که تا دوران صفویه، اثری از آنها به چشم نمی خورد.با بازسازی مجدد حوزه های علمیه و رواج نگارش و نشر آثار «شیعه»، علوم اسلامی و همین طور کتب ادعیه مورد توجه قرار گرفتند.
مرحوم شیخ عباس قمی، آن چنان که از مقدمه ی کوتاه مفاتیح الجنان برمی آید، کتابی به نام «مفتاح الجنان» (که در ادعیه و زیارات تألیف شده بود) را ملاحظه کرده بود و به جهت تکمیل آن، دست به نگارش مفاتیح زد:«.... بعضی از اخوان مؤمنین از این داعی درخواست نمودند که کتاب مفتاح الجنان را که متداول شده بین مردم، مطالعه نمایم و آنچه از ادعیه ی آن کتاب سند دارد ذکر نمایم و آنچه را که سندش به نظرم نرسیده، ذکر ننمایم و اضافه کنم بر آن بعض ادعیه و زیارات معتبره که در آن کتاب ذکر نشده، پس احقر خواهش ایشان را اجابت نموده و این کتاب را به همان ترتیب جمع آورده و نامیدم آن را به مفاتیح الجنان و... »مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره ی کتاب مفتاح الجنان توضیح مختصری را ارائه می دهد:« کتاب «مفتاح الجنان» که در ادعیه و اعمال روزها و ماه ها و زیارات و برخی اذکار و اوراد است مکرر به طبع رسیده است. از گردآورنده ی آن اطلاعی در دست نیست، اما برخی از ادعیه ای که سند درستی ندارند بلکه قطعا بدون سند می باشند در آن دیده می شود، که محدث نوری (صاحب مستدرک الوسائل) در کتاب اللؤلؤ و المرجان، متعرض آن شده است. از این کتاب نسخه های زیادی با زیادت و نقصان (از جانب ناشر) وجود دارد.طبق نقل سید یحیی امام جمعه ی مشهد مقدس، مؤلف آن شیخ اسد الله تهرانی حائری (متوفی به سال 1333 در مشهد رضوی) است، وی از شاگردان «شیخ مرتضی انصاری» بود و عمری طولانی (120 سال) داشته است. در کتاب رضویه آمده است که بروجردی و اهل منبر بوده، به صدق مشهور می باشد». (الذریعة، ج 21، ص 324).در کتاب «فوائد رضویه» در ذیل نام «أسد الله بن عبد الله البروجردی»، اشاره ای به «مفتاح الجنان» نشده است. ترتیب مطالب اگر از کتاب های تخصصی و موضوعی ادعیه مثل صحیفه ی سجادیه، صرف نظر کنیم، اغلب کتاب های ادعیه به ترتیب ماه های سال و ایام روز تنظیم شده است.
کتاب مفاتیح الجنان پس از پانزده سوره که در کتاب بدان ها بیشتر اشاره شده است آغاز می گردد. به احتمال قوی این مقدمه ی قرآنی، به مرور زمان به کتاب افزوده شده است و جزء کتاب نمی باشد، ترتیب کتاب بر این اساس است:باب اول: در تعقیب نمازها و دعاهای ایام هفته و اعمال شب و روز جمعه و بعض ادعیه ی مشهوره....- فصل اول: در تعقیبات مشترکه.- فصل دوم: در تعقیبات مختصه.- فصل سوم: در ذکر دعاهای ایام هفته.- فصل چهارم: در فضیلت و اعمال شب و روز جمعه.- فصل پنجم: در تعیین اسامی نبی و ائمه علیهم السلام به روزهای هفته و زیارت ایشان در هر روز.- فصل ششم: در ذکر بعضی از ادعیه ی مشهوره.- فصل هفتم: در ذکر بعض آیات و دعاهای نافعه ی مختصره که انتخاب کردم از کتب معتبره.- فصل هشتم: در مناجات است.باب دوم: در اعمال ماه های سال و فضیلت و اعمال روز نوروز و اعمال ماه های رومی.- فصل اول: در فضیلت و اعمال ماه مبارک رجب است.- فصل دوم: در فضیلت و اعمال ماه شعبان است.- فصل سوم: در فضیلت و اعمال ماه مبارک رمضان است.- فصل چهارم: در فضیلت و اعمال ماه شوال است.- فصل پنجم: در فضیلت و اعمال ماه ذی قعده است.- فصل ششم: در فضیلت و اعمال ماه ذی حجه است.- فصل هفتم: در فضیلت و اعمال ماه محرم است.- فصل هشتم: در اعمال ماه صفر است.- فصل نهم: در اعمال ماه ربیع الأول است.- فصل دهم: در اعمال ماه های ربیع الثانی و جمادی الأولی و جمادی الآخرة است.- فصل یازدهم: در اعمال هر ماه نو و اعمال عید نوروز و اعمال ماه های رومی است.باب سوم: در زیارات و آنچه مناسب آن باب است.- فصل اول: در آداب زیارت است.- فصل دوم: در ذکر اذن دخول هر یک از حرم های شریفه.- فصل سوم: در ذکر زیارت حضرت رسول خدا و فاطمه ی زهرا و ائمه ی بقیع صلوات الله علیهم اجمعین در مدینه ی طیبه.- فصل چهارم: در فضیلت و کیفیت زیارت مولای ما حضرت امیر المومنین علیه السلام.- فصل پنجم: در فضیلت کوفه و مسجد بزرگ آن و اعمال آن مسجد و زیارت جناب مسلم است.- فصل ششم: در فضیلت و اعمال مسجد سهله و اعمال مسجد زید و صعصعه.- فصل هفتم: در فضیلت و زیارت حضرت ابو عبد الله الحسین صلوات الله علیه و آدابی که زائر آن جناب باید مراعات آنها نماید در طریق زیارت و در آن حرم مطهر و کیفیت زیارت آن حضرت.- فصل هشتم: در فضیلت و کیفیت زیارت کاظمین یعنی امام موسی کاظم و امام محمد تقی علیهماالسلام و ذکر مسجد براثا و زیارت نواب اربعه رضی الله عنهم و زیارت جناب سلمان رضی الله عنه.- فصل نهم: در بیان فضیلت و کیفیت زیارت امام الإنس و الجنة المدفون بأرض الغربة بضعة سید الوری مولانا أبو الحسن علی بن موسی الرضا صلوات الله علیه و علی آبائه و أولاده، أئمة الهدی.- فصل دهم: در زیارت سر من رای و اعمال سرداب مطهر.خاتمه: در بیان زیارت انبیاء عظام علیهم السلام و امام زادگان عالی مقام و زیارت قبور مؤمنین أسکنهم الله دار السلام.
مؤلف پس از اتمام کتاب، در چاپ های بعدی آن برخی ادعیه را بدون آن که در ترتیب و اصل کتاب تغییری بدهد افزوده است، این اضافات به نام «ملحقات مفاتیح الجنان»، پس از خاتمه ی کتاب آورده شده است. مؤلف بیان جالبی در این زمینه دارد که خواندنی است:«... بعد از آنکه بعون الله تعالی کتاب مفاتیح الجنان را تألیف نمودم و در اقطار منتشر گشت، بخاطرم رسید که در طبع دویم آن بر آن زیاد کنم دعای وداعی برای ماه رمضان و خطبه ی روز عید فطر و زیارت جامعه ی ائمة المؤمنین و دعای «اللهم إنی زرت هذا الإمام» که در عقب زیارات خوانده می شود و زیارت وداعی که هر یک از ائمه علیهم السلام را با آن وداع کنند و رقعه ای که برای حاجت می نویسند و دعایی که در غیبت امام عصر عجل الله فرجه باید خوانده شود و آداب زیارت به نیابت بواسطه ی کثرت حاجت به اینها.لکن دیدم هرگاه این کار را کنم، فتح بابی شود برای تصرف در کتاب مفاتیح و بسا شود بعضی از فضولان بعد از این در آن کتاب بعضی از ادعیه ی دیگر بیفزایند یا از آن کم کنند و به اسم «مفاتیح الجنان» در میان مردم رواج دهند چنانکه در «مفتاح الجنان» مشاهده می شود، لاجرم کتاب را به همان حال خود گذاشتم و این هشت مطلب را بعد از تمام شدن مفاتیح ملحق نمودم و...»این همه دقت در نقل ادعیه و اذکار، اوج تعبد مؤلف را می رساند. اما پس از ایشان، آنچه مؤلف محترم از آن برای مفاتیح بیم داشت، بر سر کتاب آمد و شد آنچه که نمی بایست بشود! ملحقات فراوان، حواشی متعدد و... بر حجم اصلی کتاب افزوده شد. اما خوشبختانه، روش مرحوم شیخ عباس قمی، چنان طراحی شده بود که به راحتی این اضافات را می توان حذف کرد، هرچند که اغلب ناشران در صدد چاپ کتاب اصلی نمی باشند و این اضافات مکرر به طبع می رسد.البته ناگفته نماند که مرحوم شیخ عباس قمی، جز کتاب مفاتیح الجنان، آثار دیگری در این زمینه دارد که به اتقان و حتی شهرت مفاتیح نمی رسد مثل «فیض العلام فی عمل الشهور و وقایع الأیام» که در تبویب، اندکی با مفاتیح تفاوت دارد.
مطالعه کتاب کلیات مفاتیح الجنان در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور