کلیات تفسیر

[ویکی فقه] تفسیر یعنی شرح و تبیین آیات قرآن و دانش آن برای دستیابی به مقاصد و معارف الهی است.
شرح و تبیین آیات قرآن از دوران نزول وحی قرآنی با شخص پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) آغاز شده و پس از رحلت آن حضرت به تدریج بسط و تنوع یافته و گرایش ها و روش هایی مختلف در این حوزه پدید آمده اند. افزون بر فراهم آمدن آثار تفسیری طی ۱۴ قرن، مبانی و قواعد تفسیر نیز از دیرباز در مقدمه کتب تفسیر یا مستقلا تدوین شده اند. مباحث تفسیر و تفسیر پژوهشی دامنه گسترده ای فراهم آورده اند.
معانی لغوی و اصطلاحی
تفسیر از باب تفعیل و از ماده «ف س ر» به معنای کشف و بیان و آشکار ساختن امر پوشیده است. راغب آن را به معنای بیان و اظهار معنایی دانسته که امری معقول (غیر حسی) است. بر این اساس و با توجه به دلالت باب تفعیل بر مبالغه و کثرت ، تفسیر به معنای کشف و آشکار ساختن و اظهار کامل معنای معقول همراه با کوشش و اجتهاد است ؛ نیز گفته اند که «تفسیر» مأخوذ از «تَفْسِره» است و آن نام وسیله ای بوده که طبیب با آن بیماری را تشخیص و از آن خبر می داده است. بعضی «فسر» را مقلوب «سفر» به معنای کشف و آشکار ساختن دانسته اند؛ با این تفاوت که «سفر» درباره کشف و پرده برداری از امور محسوس به کار می رود، چنان که گویند:«أسفر الصبح» یعنی صبح روشن و آشکار شد و پرده تاریکی از آن برداشته شد، یا «أسْفَرَتِ المرأةُ عن وجهها» یعنی زن نقاب از چهره خود برفکند و آن را آشکار ساخت؛ اما «فسر» درباره کشف و اظهار امور معقول و غیر مادی همچون معنا به کار می رود. در این پیوند لفظی و معنایی میان «فسر» و «سفر» که از آن به اشتقاق کبیر یاد می شود ، لغت شناسان ظاهراً بر اساس این اصل که الفاظ ابتدا برای معانی مادی وضع شده، سپس در معانی غیر مادی به کار رفته اند، «سفر» را اصل و «فسر» را مقلوب و مشتق از آن شمرده اند؛ لیکن نظریه اشتقاق کبیر که ابن جنی ضمن نامگذاری آن به «اشتقاق اکبر» سخت از آن دفاع کرده ، با اشکال ها و تردیدهایی جدی روبه روست و انکار شده است و از این رو نمی توان به اشتقاق «فسر» از «سفر» اطمینان یافت.برخلاف واژه پژوهان مسلمان که برای تفسیر ریشه عربی قائل شده اند، آرتور جِفْری اصل واژه تفسیر را سُریانی دانسته که در متون کهن این زبان به معنای شرح و توضیح کتاب مقدس فراوان به کار رفته است. این واژه در قرآن کریم یک بار در آیه ۳۳ فرقان آمده است:«ولا یَأتونَک بِمَثَل اِلاّ جِئنک بِالحَقِّ واَحسَنَ تَفسیرا». بیشتر مفسران «تفسیر» در این آیه را به معنای بیان و توضیح و کشف دانسته اند. معنای آیه این است که مشرکان هیچ ایرادی برای انکار نبوت یا معاد نیاورند، مگر آنکه خدای متعالی، حق و نیکوترین بیان را در پاسخ آن ها آوَرَد.
تفسیر در اصطلاح
بسیاری از مفسران بر پایه معنای لغوی تفسیر، این واژه را در مورد شرح و توضیح آیات قرآن به کار برده و برای آن تعریفی ذکر نکرده اند؛ اما در مقدمه برخی تفاسیر و آثار علوم قرآنی تعاریفی برای تفسیر آمده است. به طور کلی تعاریف «تفسیر» را می توان در دو دسته جای داد:دسته نخست تعاریفی اند که تفسیر را به عنوان «کار مفسر در کشف معنا و آشکار ساختن مدلول و مقاصد آیات شریفه» معرفی کرده اند و دسته دیگر، تفسیر را به عنوان یک علم در نظر گرفته اند.
تعاریف دسته اول
...