کَلام، علم
علامه طباطبایی و استاد مطهری
کلام در لغت به معنی سخن و گفتار است. علم کلام در اصطلاح دانشی است که از اصول اعتقادات دینی و مذهبی سخن می گوید و دربارۀ آنچه باید به آن معتقد بود و ایمان داشت بحث می کند و از این ایمان و اعتقاد دربرابر شُبهات مخالفان آن دفاع می کند. از این رو آن را «علم اصول دین» هم خوانده اند، همچنان که فقه را «علم فروع دین» گفته اند. مجموعۀ تعلیمات دینی در جهان اسلام عمدتاً به دو بخش تقسیم می شود: بخش عقاید یعنی چیزهایی که باید بشناسیم و به آن ایمان و اعتقاد داشته باشیم، و بخش احکام یعنی چیزهایی که باید آن ها را انجام دهیم. بخش اول را علم کلام و بخش دوم را علم فقه می گویند.وجه تسمیه. علم کلام یکی از قدیمی ترین علوم اسلامی است و سابقۀ پیدایش آن به نیمه دوم قرن اول هجری بازمی گردد. درباره این که این علم را چرا کلام نامیده اند اقوال مختلفی ذکر شده است. برخی گفته اند چون در کتب کلامی مباحث و مسائل با جملۀ «الکلام فی ...» آغاز می شده، این علم را علم کلام نامیده اند. به نظر برخی دیگر چون علم کلام مبتنی بر استدلال بوده و نیاز به استواری سخن و کلام داشته، آن را علم کلام نامیده اند و کسی را هم که به این گونه مسائل می پرداخته «متکلّم» می گفتند. اما در رایج ترین نظر، اصطلاح علم کلام را برگرفته از «کلام الله» می دانستند. بحث دربارۀ خداوند و چگونگی اسماء و صفات الهی و نیز مسئلۀ حادث یا قدیم بودن کلام الله یا قرآن از اساسی ترین مباحث علم کلام، و خداشناسی موضوع اصلی آن است. در این جا کلام را نباید صرفاً به معنی سخن گرفت، بلکه مراد سخن مبتنی بر عقل و استدلال است. در زبان یونانی کلمۀ لوگوس Logos هم به معنی سخن و کلام و هم به معنی عقل و استدلال است و علم کلام مسیحی را هم «تئولوژی» یا الهیات می نامند که برگرفته از دو کلمه theos به معنی خدا و Logos به معنی شناسایی عقلانی و کلاً به معنی «خداشناسی» است. پس بحث دربارۀ خدا و نیز مجموعه مباحثی که مربوط به اعتقاد انسان به خدا می شود در ذیل علمی قرار می گیرد که کلاً آن را در جهان اسلام «علم کلام یا سخن گفتن عقلانی و مستدل درباره خدا» یا به اختصار علم کلام نامیده اند. علم کلام البته در عین این که یک علم استدلالی و مبتنی بر قیاس منطقی است، ولی مقدمات و مبادی آن می تواند عقلی یا نقلی باشد. از این رو علم کلام را به دو بخش کلام عقلی و کلام نقلی تقسیم کرده اند. در کلام عقلی مقدمات قیاس باید صرفاً از عقل گرفته شود و در آن جایی برای استناد به نقل از قرآن و حدیث یا به اصطلاح «کتاب و سنّت» نیست، مثل مسائل مربوط به توحید و نبوّت که تقلید و تعبد در آن جایز نیست و در پذیرش آن ها باید صرفاً از عقل استمداد جست. اما در کلام نقلی می توان مسائل را با استناد به وحی الهی یا سخن قطعی پیامبر (ص) ثابت کرد، مثل برخی مسائل فرعی مربوط به نبوّت یا اکثر مسائل مربوط به امامت و معاد.
موضوع و مباحث علم کلام. معمولاً اصول دین را توحید و نبوّت و معاد می دانند که از نظر مذهب شیعه دو اصل عدل و امامت نیز بر آن افزوده می شود. در صدر این اصول، مسئله توحید یا خداشناسی توحیدی قرار دارد که در آن از توحید صفاتی، توحید افعالی و توحید عبادی و نیز تشبیه و تنزیه سخن می رود و صفات و اسماء الهی توضیح داده می شود. ازجمله دیگر مباحث مربوط به خداشناسی مسئله آمرزش، حدوث و خلق عالم، رؤیت خدا، قضا و قدر الهی، لطف الهی و غیره است. درباره نبوّت عموماً در کتب کلامی از نبوت عامه یا مسئله نیاز انسان به فرستاده شدن پیامبری از سوی خداوند برای هدایت او صحبت می شد که نبوّت خاصه، یعنی پیامبری حضرت محمد (ص) فرع بر آن است. مسئله عصمت انبیاء نیز در ذیل نبوّت می آید. معاد یا معادشناسی از مباحث مهم علم کلام است که با مسئله خلود نفس یا جاودانگی روح انسان و ثواب و عقاب و رستگاری او پیوند دارد. اما عمده مسائل مربوط به معاد جسمانی و چگونگی آن در قیامت عمدتاً در کلام نقلی بحث می شود تا در کلام عقلی. از نظر شیعه مسئلۀ امامت هم در کلام عقلی و هم در کلام نقلی مورد بحث قرار می گیرد. اما جز این مسائل، مباحث بسیار دیگری هم در علم کلام مطرح است. در واقع نخست طرح همین مسائل بود که به پیدایش علم کلام منجر شد، ازجمله این مسائل، کفر و ایمان، جبر و اختیار، فسق و گناه، حسن و قبح عقلی و شرعی و غیره است. بحث و استدلال دربارۀ این مباحث در میان مسلمانان منجربه بروز اختلافاتی شد که از درون آن فِرَق و مذاهب مختلف کلامی پدید آمدند که در آن میان سه مذهب کلامی معتزله، اشاعره و شیعه از همه مهم ترند.
معتزله. نخستین مذهب بزرگ کلامی مکتب معتزله بود که در اوایل قرن دوم هجری تأسیس شد. مؤسس آن واصل بن عطاء (۸۰ ـ ۱۳۱ ق) از شاگردان حسن بصری ( ـ ۱۱۰ ق) بود که دربارۀ حکم دنیوی و اخروی مرتکبان گناهان کبیره با استاد خود اختلاف پیدا کرد. او برخلاف استادش که اعتقاد به مؤمن بودن آن ها داشت و برخلاف خوارج که آن ها را کافر می دانستند، معتقد بود که این گونه افراد نه مؤمن اند و نه کافر، بلکه فاسق اند و فسق درجه ای است میان ایمان و کفر، این عقیده به نام «منزلة بینَ المنزلَتین» شهرت یافت. از دیگر متکلمان مشهور معتزله می توان از ابراهیم نظّام ( ـ ۲۳۱ ق) و ابوالهذیل علّاف ( ـ۲۳۵ ق) نام برد که علم کلام به وسیلۀ این دو نفر رنگ فلسفی گرفت. جاحظ، ادیب و نویسنده معروف ( ـ ۲۵۵ ق)، ابوعلی جُبّائی ( ـ ۳۰۳ ق)، صاحب بن عَبّاد، وزیر مشهور آل بویه و قاضی عبدالجبار همدانی ( ـ ۴۱۵ ق) از دیگر معتزلیان برجسته اند. معتزله فرقه ای «عقلگرا» بود و در طرح مباحث دینی جانب عقل و استدلال را نگه می داشت، از این رو مورد مخالفت «اهل حدیث» قرار گرفت و کم کم از رونق افتاد. دو تن از آخرین معتزلیان مشهور زمخشری ( ـ۵۳۸ ق) مفسّر برجسته قرن ششم و ابن ابی الحدید ( ـ۶۵۵ ق) شارح نهج البلاغه بودند. امروزه آثار و کتب معتزله تقریباً به طور کلی ازمیان رفته و در این میان تنها دو کتاب باقی مانده است که هر دو به قلم قاضی عبدالجبار همدانی است: کتاب المغنی و کتاب شرح اصول خمسه. این دو کتاب مهم ترین مآخذ شناخت مذهب معتزله است. مکتب کلامی معتزله مبتنی بر پنج مسئله یا اصل است: ۱. توحید که معتزله بسیار به آن توجه داشتند و اصولاً خود را «اهل التوحید» می نامیدند؛ ۲. عدل به این معنی که برخی کارها فی حد ذاته عدل است و برخی کارها فی حد ذاته ظلم، برخلاف مخالفانشان یعنی اشاعره که هیچ کاری را فی حد ذاته عدل یا ظلم نمی دانستند. آن ها از این اصل مسئلۀ اختیار یا آزادی انسان و نیز حسن و قبح ذاتی یا عقلی را نتیجه می گرفتند؛ ۳. وعد و وعید، یعنی خداوند به بندگانش وعدۀ پاداش اطاعت و وعید کیفر معصیت داده است؛ ۴. منزلة بین المنزلتین که چنان که قبلاً گفته شد به مسئلۀ گناه می پردازد و چگونگی آن را تبیین می کند؛ ۵. امر به معروف و نهی از منکر که معتزله راه شناخت آن را فقط منحصر به شرع نمی دانستند و معتقد بودند عقل نیز مستقلاً امور خوب و بد را تشخیص می دهد و حدود و شروط آن را تعیین می کند. معتزله در مسائل اجتماعی و سیاسی نیز صاحب رأی و نظر بودند و اصولاً نوعی میانه روی خردمندانه را توصیه می کردند. آنان امامت خلفای راشدین را صحیح می دانستند، اما به خصوص متأخرین آن ها علی (ع) را افضل از همه می دانستند. ویژگی آن ها اعتقاد به حجیت، حریت و استقلال عقل بود.
اشاعره. مؤسس مذهب کلامی اشاعره ابوالحسن اَشْعَری ( ـ ۳۳۰ ق) بود که نخست مذهب معتزلی داشت، اما چندی بعد از آن جدا شد و خود یک مکتب کلامی جدید تأسیس کرد. امروزه کم وبیش اکثر اهل سنّت در اصول اعتقادی معتقد به این مکتب هستند. اشعری برخلاف «اهل حدیث» که کاربرد عقل را در مسائل دینی به هیچ وجه جایز نمی دانستند، بحث و استدلال عقلی و به کاربردن منطق را در اصول دین جایز می شمرد، هرچند که نقش اندکی برای عقل قائل بود و به «مستقلات عقلیه» باور نداشت. سه کتاب از او امروزه در دست است: مقالات الاسلامیین؛ اللمع؛ ورسالة فی استحسان الخوض فی علم الکلام در نکوداشت علم کلام. پس از اشعری چند تن از بزرگ ترین متکلمان عالم اسلام به مکتب او پیوستند، ازجمله قاضی ابوبکر باقلانی ( ـ۴۰۳ ق) صاحب کتاب التمهید؛ عبدالملک جوینی ( ـ۴۷۸ ق) نویسندۀ دو کتاب مهم کلامی: الشامل فی اصول الدین و الارشاد فی اصول الدین؛ امام محمد غزالی (۴۵۰ ـ ۵۰۵ ق) که مهم ترین کتاب او در علم کلام الاقتصاد فی الاعتقاد است، هم او بود که به این مکتب رنگ عرفانی بخشید؛ امام فخر رازی ( ـ۶۰۶ ق) که معروف ترین آثار کلامی او عبارت اند از: الاربعین فی اصول الدین، مُحَصّل الافکار که خواجه نصیر طوسی آن را نقد کرده و به تلخیص المحصّل معروف است. امام فخر علم کلام را به فلسفه نزدیک کرد و در واقع خط فاصل میان این دو مکتب فکری را کم رنگ کرد؛ عبدالکریم شهرستانی ( ـ۵۴۸ ق) صاحب کتاب نهایة الاقدام فی علم الکلام و الملل و النحل؛ عضدالدین ایجی ( ـ۷۵۷ ق) که کتاب کلامی او تحت عنوان المواقف یکی از مهم ترین آثار علم کلام در اسلام است؛ تفتازانی ( ـ۷۹۳ ق) صاحب دو کتاب مهم شرح مقاصد و شرح عقاید نَسَفی و میر سید شریف جرجانی ( ـ۸۱۶ ق) که شرح او بر کتاب مواقف ایجی از مشهورترین منابع کلام اشعری است. اشاعره به وحدت صفات با ذات الهی باور نداشتند و این صفات را زائد بر ذات خداوند می دانستند و از این رو توحید صرف را انکار می کردند؛ آنان شر و خیر هر دو را از جانب خدا می دانستند و بشر را هم در افعال خود مختار و آزاد نمی دانستند و اصولاً اراده و قضا و قدر الهی را در همه موجودات و حوادث عالم جاری و ساری می دانستند. به رؤیت الهی هم البته در قیامت معتقد بودند. حسن و قبح امور را هم یکسره شرعی می دانستند.
شیعه. علم کلام در مذهب تشیّع از بطن احادیث و روایات ائمه اطهار (ع) برخاست. این احادیث، برخلاف احادیث اهل تسنّن، مشتمل بر روایاتی بود که در آن ها منطقاً مسائل کلامی مورد تجزیه و تحلیل واقع شده بود. در واقع در خطبه های حضرت علی (ع) بسیاری از مسائل کلامی و فلسفی مطرح شده بود. در میان اصحاب امام صادق (ع) گروهی بودند که خود امام از آن ها به عنوان «متکلم» یاد کرده ازقبیل هشام بن حَکَم و مؤمن الطّاق. در مجالس امام رضا (ع) نیز مباحث نظری کلامی و فلسفی همواره مورد بحث و گفت وگو قرار می گرفت. فضل بن شاذان از اصحاب امام رضا (ع) خود یکی از بزرگ ترین متکلمان بود و کتاب الایضاح او در علم کتاب در واقع یکی از نخستین کتب کلامی است. خاندان نوبختی نیز در علم کلام شهرت بسیار داشتند. ابواسحاق نوبختی مؤلف کتاب الیاقوت فی علم الکلام بود که علامه حلی شرحی بر آن نوشته است. با ظهور شیخ مفید ( ـ ۴۱۳ق). علم کلام شیعی جلوه و رونقی دیگر گرفت. دو کتاب معروف کلامی او عبارت اند از: اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات و تصحیح الاعتقاد. دو شاگرد او سید مرتضی (۳۵۵ ـ ۴۳۶ ق) صاحب کتاب الشافی در امامت و تنزیه الانبیاء در عصمت پیامبران و الذخیره فی اصول الدین و شیخ طوسی ( ـ ۴۶۰ ق) مؤلف تمهید الاصول و الاقتصاد فی الاعتقاد از برجسته ترین متکلمان اسلامی اند. خواجه نصیرالدین طوسی ( ـ۶۷۲ ق) فیلسوف، متکلم و ریاضی دان و منجم بزرگ کتابی کلامی به نام تجریدالاعتقاد تألیف کرد که از نظر تأثیر بی سابقه بود. نویسندگان شیعه و سنّی بیش از ۴۰۰ شرح بر آن نوشته اند، ازجمله شرح علامه حلی ( ـ۷۲۶ ق) تحت عنوانکشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد. خود علامه کتابی مختصر و مفید و مهم تحت عنوان الباب الحادی عشر تألیف کرد که به ویژه شرح آن از فاضل مقداد ( ـ۸۲۶ ق) همواره از کتب درسی حوزه های علمیه بوده است. در واقع کلام شیعی توسط خواجه نصیر شکل فلسفی به خود گرفت و فاصله ای که تا آن روز بین فیلسوفان و متکلمان وجود داشت تا حد زیادی ازبین رفت به گونه ای که پس از وی، فلاسفۀ بزرگی چون ملاصدرا و دیگران به مباحث کلامی نیز می پرداخته اند. توحید در علم کلام شیعی هم توحید صفاتی است، یعنی صفات با ذات الهی عینیت دارند و جدا نیستند و کثرت در ذات الهی وجود ندارد، هم توحید افعالی است، یعنی فاعل اصلی فقط خداست، ولی انسان هم فاعل افعال خود و مسئول آن هاست و این دو فاعل در طول هم قرار دارند نه در عرض هم. اصل اختیار و آزادی انسان از همین اصل توحید افعالی و نیز اصل عدل الهی منشأ می گیرد. این اختیار و آزادی البته نه تفویض معتزله است که می گوید تمام امور به انسان تفویض یا واگذار شده، نه جبر اشاعره که انسان را در هیچ فعلی آزاد و مختار نمی داند، بلکه حد وسط آن است: «لا جبر و لا تفویض بل امرٌ بین الامرین». در کلام شیعه حسن و قبح ذاتی یا عقلی مورد قبول است. اصل لطف یعنی انتخاب اصلح از جانب خداوند برای بهبود حال بندگان از نظر شیعه اقتضای عدل الهی است و امامت نیز براساس همین اصل اثبات می شود. در کلام شیعی رؤیت خدا نه در دنیا نه در آخرت ممکن نیست. عصمت انبیاء و اولیاء (ع) ازجمله مختصات مکتب تشیع است و پیامبران و امامان معصوم از گناه اعم از صغیره و کبیره اند.
کلام جدید. علم کلام در سیر تاریخی خود همواره با تغییر و تحول همراه بوده، ولی این تغییر و تحول در زمانه ما به حدی گسترده و عمیق بوده که اصطلاح «کلام جدید» را برای آن وضع کرده اند. به گفتۀ استاد مطهری «با توجه به این که در عصر ما شبهاتی پیدا شده که در قدیم نبوده و تأییداتی پیدا شده که از مختصات پیشرفت های علمی جدید است، از این رو لازم است کلام جدیدی تأسیس شود». این تجدد در علم کلام در اثر یک رشته تحولات علمی، فلسفی، اجتماعی و سیاسی پدید آمده و باعث شده برخی عقاید دینی اولویت یا حساسیت بیشتری یابد و پاره ای از اهداف کلامی از اهمیت و ضرورت بیشتری برخوردار گردد و مسائل جدیدی مطرح شود که پاسخ گویی به آن ها نه تنها مستلزم به کارگیری روش های جدید، بلکه تجدید نظر در مبانی علم کلام قدیم است. این تجدیدنظر در مبانی و مبادی در واقع مهم ترین بُعد تجدد در کلام جدید است. متکلمان اسلامی در گذشته البته به برخی مبانی توحید توجه داشتند و بحث های کلامی خود را بر مبادی هستی شناسی و تا حدی معرفت شناسی بنیان می نهادند و آن ها را تحت عنوان «امور عامه» در آغاز کتاب های خود می آوردند. ولی امروزه بحث هستی شناسی و به ویژه معرفت شناسی گسترشی بسیار و ابعادی تازه یافته است. به علاوه بخش مهمی از مبانی علم کلام یعنی طبیعت شناسی، انسان شناسی، روان شناسی، جامعه شناسی و تاریخ شناسی اصولاً مطمح نظر آنان نبوده و مورد بحث قرار نگرفته است. این همه، نیاز به نگرشی تازه به مبادی علم کلام را ناگزیر کرده و کلام جدید را پدید آورده است. نکته دوم در علت تأسیس کلام جدید، تجدید مسائل و شبهات است. جامعه در سیر تحول خود همواره مسائل و شبهات تازه ای مطرح می کند و یا مسائل قدیمی به صورت و جلوه ای تازه نمودار می شوند که نیاز به پاسخ های جدید دارند و می دانیم که یکی از اهداف مهم علم کلام پاسخ گویی به همین مسائل و شبهات است. ازجمله مسائل تازه ای که مطرح شده مسئله رابطه علم و دین است که در گذشته به این صورت مطرح نبوده است. نکتۀ سوم تجدد در روش یا تغییر در شیوۀ بحث است. در گذشته معمولاً برای اثبات مدعا از احتجاجات جدلی و روش های قیاسی استفاده می شد. در کلام عصر جدید آن همه میل و نیاز شدید به برهان شناسی و روش های نظری محض دیگر دیده نمی شود، در عوض از روش های پدیدارشناسی، استقرایی، آماری و روش شناسی علوم تجربی استفاده می شود. نکتۀ چهارم تجدد در زبان است. در کلام قدیم عموماً زبانی پیچیده و سرشار از مفاهیم و اصطلاحات فنی به کار گرفته می شد. امروزه این شیوۀ بیان تغییر کرده و کتب کلامی جدید کلاً به زبانی ساده و مفهوم نوشته می شوند. نکتۀ آخر پیدایش دو علم جدید دین شناسی (دین پژوهی) و فلسفۀ دین است که هرچند با علم کلام یکی نیستند، ولی پیوندی نزدیک با آن دارند و در طرح مباحث کلامی می توانند آن را یاری کنند. در کلام جدید اصولاً مسائل و مباحثی مطرح اند که در گذشته مطرح نبوده و یا به صورت امروزی آن مورد بحث و نظر متکلمان قدیم قرار نگرفته است که از آن جمله اند: طرح ادلۀ جدید اثبات وجود خدا، علل گرایش انسان به دین، نسبت ایمان دینی با تجربه دینی، بحث جدید عدل الهی و مسئله خیر و شر، ضرورت و نقش دین در حیات فردی و اجتماعی بشر، وحدت و کثرت ادیان (نظریه پلورالیسم دینی)، رابطه معرفت های دینی با معرفت های غیردینی (نظریه قبض و بسط شریعت)، مسئلۀ رهبری و حکومت دینی در دنیای جدید، مسئلۀ دین و مقتضیات زمان، نقش دین در تمدن بشری و جز آن. کلام جدید در ایران سابقۀ زیادی ندارد و از عمر آن حدود ۵۰ سال می گذرد که در آن می توان سه مکتب یا روش را تشخیص داد: ۱. مکتب علمی که مبتنی بر روش های علوم تجربی و طبیعی است و هدف آن تطبیق و سازش میان دستاوردهای علوم تجربی جدید و اعتقادات اسلامی است. این مکتب به شدت با کلامی که برپایۀ اصول، نظریه ها و روش های فلسفی مبتنی است، مخالف است و تنها به علم و روش های آن معتقد است. مهدی بازرگان و یدالله سحابی ازجمله بنیانگذاران و مروّجان این مکتب اند؛ ۲. مکتب جامعه شناختی که معتقد است دین امری اجتماعی است و اصول عقاید آن باید برپایۀ نظریه ها و روش های علم جامعه شناسی سنجیده شود. دکتر علی شریعتی از چهره های برجستۀ این مکتب است؛ ۳. مکتب فلسفی که علم کلام را عمدتاً علمی مبتنی بر استدلال و برهان عقلی و اساس آن را فلسفه اسلامی می داند. نهایت این که این فلسفه به ویژه در هیئت حکمت متعالیه ملاصدرا باید با شیوه و بیانی تازه و جدید و طبق مقتضیات زمانه مطرح شود. علامه طباطبایی و مرتضی مطهری در زمرۀ برجسته ترین چهره های این مکتب اند. شاخۀ دیگر این مکتب هرچند بر اهمیت برخی جنبه های فلسفۀ اسلامی تکیه می کند، ولی برای تأسیس علم کلام جدید آن را کافی نمی داند و معتقد است باید از تمام دستاوردهای فلسفۀ مدرن و ازجمله فلسفۀ دین و فلسفۀ علم استفاده کرد و طرحی نو درافکند. عبدالکریم سروش در زمرۀ مدافعان این مکتب است.
علامه طباطبایی و استاد مطهری
کلام در لغت به معنی سخن و گفتار است. علم کلام در اصطلاح دانشی است که از اصول اعتقادات دینی و مذهبی سخن می گوید و دربارۀ آنچه باید به آن معتقد بود و ایمان داشت بحث می کند و از این ایمان و اعتقاد دربرابر شُبهات مخالفان آن دفاع می کند. از این رو آن را «علم اصول دین» هم خوانده اند، همچنان که فقه را «علم فروع دین» گفته اند. مجموعۀ تعلیمات دینی در جهان اسلام عمدتاً به دو بخش تقسیم می شود: بخش عقاید یعنی چیزهایی که باید بشناسیم و به آن ایمان و اعتقاد داشته باشیم، و بخش احکام یعنی چیزهایی که باید آن ها را انجام دهیم. بخش اول را علم کلام و بخش دوم را علم فقه می گویند.وجه تسمیه. علم کلام یکی از قدیمی ترین علوم اسلامی است و سابقۀ پیدایش آن به نیمه دوم قرن اول هجری بازمی گردد. درباره این که این علم را چرا کلام نامیده اند اقوال مختلفی ذکر شده است. برخی گفته اند چون در کتب کلامی مباحث و مسائل با جملۀ «الکلام فی ...» آغاز می شده، این علم را علم کلام نامیده اند. به نظر برخی دیگر چون علم کلام مبتنی بر استدلال بوده و نیاز به استواری سخن و کلام داشته، آن را علم کلام نامیده اند و کسی را هم که به این گونه مسائل می پرداخته «متکلّم» می گفتند. اما در رایج ترین نظر، اصطلاح علم کلام را برگرفته از «کلام الله» می دانستند. بحث دربارۀ خداوند و چگونگی اسماء و صفات الهی و نیز مسئلۀ حادث یا قدیم بودن کلام الله یا قرآن از اساسی ترین مباحث علم کلام، و خداشناسی موضوع اصلی آن است. در این جا کلام را نباید صرفاً به معنی سخن گرفت، بلکه مراد سخن مبتنی بر عقل و استدلال است. در زبان یونانی کلمۀ لوگوس Logos هم به معنی سخن و کلام و هم به معنی عقل و استدلال است و علم کلام مسیحی را هم «تئولوژی» یا الهیات می نامند که برگرفته از دو کلمه theos به معنی خدا و Logos به معنی شناسایی عقلانی و کلاً به معنی «خداشناسی» است. پس بحث دربارۀ خدا و نیز مجموعه مباحثی که مربوط به اعتقاد انسان به خدا می شود در ذیل علمی قرار می گیرد که کلاً آن را در جهان اسلام «علم کلام یا سخن گفتن عقلانی و مستدل درباره خدا» یا به اختصار علم کلام نامیده اند. علم کلام البته در عین این که یک علم استدلالی و مبتنی بر قیاس منطقی است، ولی مقدمات و مبادی آن می تواند عقلی یا نقلی باشد. از این رو علم کلام را به دو بخش کلام عقلی و کلام نقلی تقسیم کرده اند. در کلام عقلی مقدمات قیاس باید صرفاً از عقل گرفته شود و در آن جایی برای استناد به نقل از قرآن و حدیث یا به اصطلاح «کتاب و سنّت» نیست، مثل مسائل مربوط به توحید و نبوّت که تقلید و تعبد در آن جایز نیست و در پذیرش آن ها باید صرفاً از عقل استمداد جست. اما در کلام نقلی می توان مسائل را با استناد به وحی الهی یا سخن قطعی پیامبر (ص) ثابت کرد، مثل برخی مسائل فرعی مربوط به نبوّت یا اکثر مسائل مربوط به امامت و معاد.
موضوع و مباحث علم کلام. معمولاً اصول دین را توحید و نبوّت و معاد می دانند که از نظر مذهب شیعه دو اصل عدل و امامت نیز بر آن افزوده می شود. در صدر این اصول، مسئله توحید یا خداشناسی توحیدی قرار دارد که در آن از توحید صفاتی، توحید افعالی و توحید عبادی و نیز تشبیه و تنزیه سخن می رود و صفات و اسماء الهی توضیح داده می شود. ازجمله دیگر مباحث مربوط به خداشناسی مسئله آمرزش، حدوث و خلق عالم، رؤیت خدا، قضا و قدر الهی، لطف الهی و غیره است. درباره نبوّت عموماً در کتب کلامی از نبوت عامه یا مسئله نیاز انسان به فرستاده شدن پیامبری از سوی خداوند برای هدایت او صحبت می شد که نبوّت خاصه، یعنی پیامبری حضرت محمد (ص) فرع بر آن است. مسئله عصمت انبیاء نیز در ذیل نبوّت می آید. معاد یا معادشناسی از مباحث مهم علم کلام است که با مسئله خلود نفس یا جاودانگی روح انسان و ثواب و عقاب و رستگاری او پیوند دارد. اما عمده مسائل مربوط به معاد جسمانی و چگونگی آن در قیامت عمدتاً در کلام نقلی بحث می شود تا در کلام عقلی. از نظر شیعه مسئلۀ امامت هم در کلام عقلی و هم در کلام نقلی مورد بحث قرار می گیرد. اما جز این مسائل، مباحث بسیار دیگری هم در علم کلام مطرح است. در واقع نخست طرح همین مسائل بود که به پیدایش علم کلام منجر شد، ازجمله این مسائل، کفر و ایمان، جبر و اختیار، فسق و گناه، حسن و قبح عقلی و شرعی و غیره است. بحث و استدلال دربارۀ این مباحث در میان مسلمانان منجربه بروز اختلافاتی شد که از درون آن فِرَق و مذاهب مختلف کلامی پدید آمدند که در آن میان سه مذهب کلامی معتزله، اشاعره و شیعه از همه مهم ترند.
معتزله. نخستین مذهب بزرگ کلامی مکتب معتزله بود که در اوایل قرن دوم هجری تأسیس شد. مؤسس آن واصل بن عطاء (۸۰ ـ ۱۳۱ ق) از شاگردان حسن بصری ( ـ ۱۱۰ ق) بود که دربارۀ حکم دنیوی و اخروی مرتکبان گناهان کبیره با استاد خود اختلاف پیدا کرد. او برخلاف استادش که اعتقاد به مؤمن بودن آن ها داشت و برخلاف خوارج که آن ها را کافر می دانستند، معتقد بود که این گونه افراد نه مؤمن اند و نه کافر، بلکه فاسق اند و فسق درجه ای است میان ایمان و کفر، این عقیده به نام «منزلة بینَ المنزلَتین» شهرت یافت. از دیگر متکلمان مشهور معتزله می توان از ابراهیم نظّام ( ـ ۲۳۱ ق) و ابوالهذیل علّاف ( ـ۲۳۵ ق) نام برد که علم کلام به وسیلۀ این دو نفر رنگ فلسفی گرفت. جاحظ، ادیب و نویسنده معروف ( ـ ۲۵۵ ق)، ابوعلی جُبّائی ( ـ ۳۰۳ ق)، صاحب بن عَبّاد، وزیر مشهور آل بویه و قاضی عبدالجبار همدانی ( ـ ۴۱۵ ق) از دیگر معتزلیان برجسته اند. معتزله فرقه ای «عقلگرا» بود و در طرح مباحث دینی جانب عقل و استدلال را نگه می داشت، از این رو مورد مخالفت «اهل حدیث» قرار گرفت و کم کم از رونق افتاد. دو تن از آخرین معتزلیان مشهور زمخشری ( ـ۵۳۸ ق) مفسّر برجسته قرن ششم و ابن ابی الحدید ( ـ۶۵۵ ق) شارح نهج البلاغه بودند. امروزه آثار و کتب معتزله تقریباً به طور کلی ازمیان رفته و در این میان تنها دو کتاب باقی مانده است که هر دو به قلم قاضی عبدالجبار همدانی است: کتاب المغنی و کتاب شرح اصول خمسه. این دو کتاب مهم ترین مآخذ شناخت مذهب معتزله است. مکتب کلامی معتزله مبتنی بر پنج مسئله یا اصل است: ۱. توحید که معتزله بسیار به آن توجه داشتند و اصولاً خود را «اهل التوحید» می نامیدند؛ ۲. عدل به این معنی که برخی کارها فی حد ذاته عدل است و برخی کارها فی حد ذاته ظلم، برخلاف مخالفانشان یعنی اشاعره که هیچ کاری را فی حد ذاته عدل یا ظلم نمی دانستند. آن ها از این اصل مسئلۀ اختیار یا آزادی انسان و نیز حسن و قبح ذاتی یا عقلی را نتیجه می گرفتند؛ ۳. وعد و وعید، یعنی خداوند به بندگانش وعدۀ پاداش اطاعت و وعید کیفر معصیت داده است؛ ۴. منزلة بین المنزلتین که چنان که قبلاً گفته شد به مسئلۀ گناه می پردازد و چگونگی آن را تبیین می کند؛ ۵. امر به معروف و نهی از منکر که معتزله راه شناخت آن را فقط منحصر به شرع نمی دانستند و معتقد بودند عقل نیز مستقلاً امور خوب و بد را تشخیص می دهد و حدود و شروط آن را تعیین می کند. معتزله در مسائل اجتماعی و سیاسی نیز صاحب رأی و نظر بودند و اصولاً نوعی میانه روی خردمندانه را توصیه می کردند. آنان امامت خلفای راشدین را صحیح می دانستند، اما به خصوص متأخرین آن ها علی (ع) را افضل از همه می دانستند. ویژگی آن ها اعتقاد به حجیت، حریت و استقلال عقل بود.
اشاعره. مؤسس مذهب کلامی اشاعره ابوالحسن اَشْعَری ( ـ ۳۳۰ ق) بود که نخست مذهب معتزلی داشت، اما چندی بعد از آن جدا شد و خود یک مکتب کلامی جدید تأسیس کرد. امروزه کم وبیش اکثر اهل سنّت در اصول اعتقادی معتقد به این مکتب هستند. اشعری برخلاف «اهل حدیث» که کاربرد عقل را در مسائل دینی به هیچ وجه جایز نمی دانستند، بحث و استدلال عقلی و به کاربردن منطق را در اصول دین جایز می شمرد، هرچند که نقش اندکی برای عقل قائل بود و به «مستقلات عقلیه» باور نداشت. سه کتاب از او امروزه در دست است: مقالات الاسلامیین؛ اللمع؛ ورسالة فی استحسان الخوض فی علم الکلام در نکوداشت علم کلام. پس از اشعری چند تن از بزرگ ترین متکلمان عالم اسلام به مکتب او پیوستند، ازجمله قاضی ابوبکر باقلانی ( ـ۴۰۳ ق) صاحب کتاب التمهید؛ عبدالملک جوینی ( ـ۴۷۸ ق) نویسندۀ دو کتاب مهم کلامی: الشامل فی اصول الدین و الارشاد فی اصول الدین؛ امام محمد غزالی (۴۵۰ ـ ۵۰۵ ق) که مهم ترین کتاب او در علم کلام الاقتصاد فی الاعتقاد است، هم او بود که به این مکتب رنگ عرفانی بخشید؛ امام فخر رازی ( ـ۶۰۶ ق) که معروف ترین آثار کلامی او عبارت اند از: الاربعین فی اصول الدین، مُحَصّل الافکار که خواجه نصیر طوسی آن را نقد کرده و به تلخیص المحصّل معروف است. امام فخر علم کلام را به فلسفه نزدیک کرد و در واقع خط فاصل میان این دو مکتب فکری را کم رنگ کرد؛ عبدالکریم شهرستانی ( ـ۵۴۸ ق) صاحب کتاب نهایة الاقدام فی علم الکلام و الملل و النحل؛ عضدالدین ایجی ( ـ۷۵۷ ق) که کتاب کلامی او تحت عنوان المواقف یکی از مهم ترین آثار علم کلام در اسلام است؛ تفتازانی ( ـ۷۹۳ ق) صاحب دو کتاب مهم شرح مقاصد و شرح عقاید نَسَفی و میر سید شریف جرجانی ( ـ۸۱۶ ق) که شرح او بر کتاب مواقف ایجی از مشهورترین منابع کلام اشعری است. اشاعره به وحدت صفات با ذات الهی باور نداشتند و این صفات را زائد بر ذات خداوند می دانستند و از این رو توحید صرف را انکار می کردند؛ آنان شر و خیر هر دو را از جانب خدا می دانستند و بشر را هم در افعال خود مختار و آزاد نمی دانستند و اصولاً اراده و قضا و قدر الهی را در همه موجودات و حوادث عالم جاری و ساری می دانستند. به رؤیت الهی هم البته در قیامت معتقد بودند. حسن و قبح امور را هم یکسره شرعی می دانستند.
شیعه. علم کلام در مذهب تشیّع از بطن احادیث و روایات ائمه اطهار (ع) برخاست. این احادیث، برخلاف احادیث اهل تسنّن، مشتمل بر روایاتی بود که در آن ها منطقاً مسائل کلامی مورد تجزیه و تحلیل واقع شده بود. در واقع در خطبه های حضرت علی (ع) بسیاری از مسائل کلامی و فلسفی مطرح شده بود. در میان اصحاب امام صادق (ع) گروهی بودند که خود امام از آن ها به عنوان «متکلم» یاد کرده ازقبیل هشام بن حَکَم و مؤمن الطّاق. در مجالس امام رضا (ع) نیز مباحث نظری کلامی و فلسفی همواره مورد بحث و گفت وگو قرار می گرفت. فضل بن شاذان از اصحاب امام رضا (ع) خود یکی از بزرگ ترین متکلمان بود و کتاب الایضاح او در علم کتاب در واقع یکی از نخستین کتب کلامی است. خاندان نوبختی نیز در علم کلام شهرت بسیار داشتند. ابواسحاق نوبختی مؤلف کتاب الیاقوت فی علم الکلام بود که علامه حلی شرحی بر آن نوشته است. با ظهور شیخ مفید ( ـ ۴۱۳ق). علم کلام شیعی جلوه و رونقی دیگر گرفت. دو کتاب معروف کلامی او عبارت اند از: اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات و تصحیح الاعتقاد. دو شاگرد او سید مرتضی (۳۵۵ ـ ۴۳۶ ق) صاحب کتاب الشافی در امامت و تنزیه الانبیاء در عصمت پیامبران و الذخیره فی اصول الدین و شیخ طوسی ( ـ ۴۶۰ ق) مؤلف تمهید الاصول و الاقتصاد فی الاعتقاد از برجسته ترین متکلمان اسلامی اند. خواجه نصیرالدین طوسی ( ـ۶۷۲ ق) فیلسوف، متکلم و ریاضی دان و منجم بزرگ کتابی کلامی به نام تجریدالاعتقاد تألیف کرد که از نظر تأثیر بی سابقه بود. نویسندگان شیعه و سنّی بیش از ۴۰۰ شرح بر آن نوشته اند، ازجمله شرح علامه حلی ( ـ۷۲۶ ق) تحت عنوانکشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد. خود علامه کتابی مختصر و مفید و مهم تحت عنوان الباب الحادی عشر تألیف کرد که به ویژه شرح آن از فاضل مقداد ( ـ۸۲۶ ق) همواره از کتب درسی حوزه های علمیه بوده است. در واقع کلام شیعی توسط خواجه نصیر شکل فلسفی به خود گرفت و فاصله ای که تا آن روز بین فیلسوفان و متکلمان وجود داشت تا حد زیادی ازبین رفت به گونه ای که پس از وی، فلاسفۀ بزرگی چون ملاصدرا و دیگران به مباحث کلامی نیز می پرداخته اند. توحید در علم کلام شیعی هم توحید صفاتی است، یعنی صفات با ذات الهی عینیت دارند و جدا نیستند و کثرت در ذات الهی وجود ندارد، هم توحید افعالی است، یعنی فاعل اصلی فقط خداست، ولی انسان هم فاعل افعال خود و مسئول آن هاست و این دو فاعل در طول هم قرار دارند نه در عرض هم. اصل اختیار و آزادی انسان از همین اصل توحید افعالی و نیز اصل عدل الهی منشأ می گیرد. این اختیار و آزادی البته نه تفویض معتزله است که می گوید تمام امور به انسان تفویض یا واگذار شده، نه جبر اشاعره که انسان را در هیچ فعلی آزاد و مختار نمی داند، بلکه حد وسط آن است: «لا جبر و لا تفویض بل امرٌ بین الامرین». در کلام شیعه حسن و قبح ذاتی یا عقلی مورد قبول است. اصل لطف یعنی انتخاب اصلح از جانب خداوند برای بهبود حال بندگان از نظر شیعه اقتضای عدل الهی است و امامت نیز براساس همین اصل اثبات می شود. در کلام شیعی رؤیت خدا نه در دنیا نه در آخرت ممکن نیست. عصمت انبیاء و اولیاء (ع) ازجمله مختصات مکتب تشیع است و پیامبران و امامان معصوم از گناه اعم از صغیره و کبیره اند.
کلام جدید. علم کلام در سیر تاریخی خود همواره با تغییر و تحول همراه بوده، ولی این تغییر و تحول در زمانه ما به حدی گسترده و عمیق بوده که اصطلاح «کلام جدید» را برای آن وضع کرده اند. به گفتۀ استاد مطهری «با توجه به این که در عصر ما شبهاتی پیدا شده که در قدیم نبوده و تأییداتی پیدا شده که از مختصات پیشرفت های علمی جدید است، از این رو لازم است کلام جدیدی تأسیس شود». این تجدد در علم کلام در اثر یک رشته تحولات علمی، فلسفی، اجتماعی و سیاسی پدید آمده و باعث شده برخی عقاید دینی اولویت یا حساسیت بیشتری یابد و پاره ای از اهداف کلامی از اهمیت و ضرورت بیشتری برخوردار گردد و مسائل جدیدی مطرح شود که پاسخ گویی به آن ها نه تنها مستلزم به کارگیری روش های جدید، بلکه تجدید نظر در مبانی علم کلام قدیم است. این تجدیدنظر در مبانی و مبادی در واقع مهم ترین بُعد تجدد در کلام جدید است. متکلمان اسلامی در گذشته البته به برخی مبانی توحید توجه داشتند و بحث های کلامی خود را بر مبادی هستی شناسی و تا حدی معرفت شناسی بنیان می نهادند و آن ها را تحت عنوان «امور عامه» در آغاز کتاب های خود می آوردند. ولی امروزه بحث هستی شناسی و به ویژه معرفت شناسی گسترشی بسیار و ابعادی تازه یافته است. به علاوه بخش مهمی از مبانی علم کلام یعنی طبیعت شناسی، انسان شناسی، روان شناسی، جامعه شناسی و تاریخ شناسی اصولاً مطمح نظر آنان نبوده و مورد بحث قرار نگرفته است. این همه، نیاز به نگرشی تازه به مبادی علم کلام را ناگزیر کرده و کلام جدید را پدید آورده است. نکته دوم در علت تأسیس کلام جدید، تجدید مسائل و شبهات است. جامعه در سیر تحول خود همواره مسائل و شبهات تازه ای مطرح می کند و یا مسائل قدیمی به صورت و جلوه ای تازه نمودار می شوند که نیاز به پاسخ های جدید دارند و می دانیم که یکی از اهداف مهم علم کلام پاسخ گویی به همین مسائل و شبهات است. ازجمله مسائل تازه ای که مطرح شده مسئله رابطه علم و دین است که در گذشته به این صورت مطرح نبوده است. نکتۀ سوم تجدد در روش یا تغییر در شیوۀ بحث است. در گذشته معمولاً برای اثبات مدعا از احتجاجات جدلی و روش های قیاسی استفاده می شد. در کلام عصر جدید آن همه میل و نیاز شدید به برهان شناسی و روش های نظری محض دیگر دیده نمی شود، در عوض از روش های پدیدارشناسی، استقرایی، آماری و روش شناسی علوم تجربی استفاده می شود. نکتۀ چهارم تجدد در زبان است. در کلام قدیم عموماً زبانی پیچیده و سرشار از مفاهیم و اصطلاحات فنی به کار گرفته می شد. امروزه این شیوۀ بیان تغییر کرده و کتب کلامی جدید کلاً به زبانی ساده و مفهوم نوشته می شوند. نکتۀ آخر پیدایش دو علم جدید دین شناسی (دین پژوهی) و فلسفۀ دین است که هرچند با علم کلام یکی نیستند، ولی پیوندی نزدیک با آن دارند و در طرح مباحث کلامی می توانند آن را یاری کنند. در کلام جدید اصولاً مسائل و مباحثی مطرح اند که در گذشته مطرح نبوده و یا به صورت امروزی آن مورد بحث و نظر متکلمان قدیم قرار نگرفته است که از آن جمله اند: طرح ادلۀ جدید اثبات وجود خدا، علل گرایش انسان به دین، نسبت ایمان دینی با تجربه دینی، بحث جدید عدل الهی و مسئله خیر و شر، ضرورت و نقش دین در حیات فردی و اجتماعی بشر، وحدت و کثرت ادیان (نظریه پلورالیسم دینی)، رابطه معرفت های دینی با معرفت های غیردینی (نظریه قبض و بسط شریعت)، مسئلۀ رهبری و حکومت دینی در دنیای جدید، مسئلۀ دین و مقتضیات زمان، نقش دین در تمدن بشری و جز آن. کلام جدید در ایران سابقۀ زیادی ندارد و از عمر آن حدود ۵۰ سال می گذرد که در آن می توان سه مکتب یا روش را تشخیص داد: ۱. مکتب علمی که مبتنی بر روش های علوم تجربی و طبیعی است و هدف آن تطبیق و سازش میان دستاوردهای علوم تجربی جدید و اعتقادات اسلامی است. این مکتب به شدت با کلامی که برپایۀ اصول، نظریه ها و روش های فلسفی مبتنی است، مخالف است و تنها به علم و روش های آن معتقد است. مهدی بازرگان و یدالله سحابی ازجمله بنیانگذاران و مروّجان این مکتب اند؛ ۲. مکتب جامعه شناختی که معتقد است دین امری اجتماعی است و اصول عقاید آن باید برپایۀ نظریه ها و روش های علم جامعه شناسی سنجیده شود. دکتر علی شریعتی از چهره های برجستۀ این مکتب است؛ ۳. مکتب فلسفی که علم کلام را عمدتاً علمی مبتنی بر استدلال و برهان عقلی و اساس آن را فلسفه اسلامی می داند. نهایت این که این فلسفه به ویژه در هیئت حکمت متعالیه ملاصدرا باید با شیوه و بیانی تازه و جدید و طبق مقتضیات زمانه مطرح شود. علامه طباطبایی و مرتضی مطهری در زمرۀ برجسته ترین چهره های این مکتب اند. شاخۀ دیگر این مکتب هرچند بر اهمیت برخی جنبه های فلسفۀ اسلامی تکیه می کند، ولی برای تأسیس علم کلام جدید آن را کافی نمی داند و معتقد است باید از تمام دستاوردهای فلسفۀ مدرن و ازجمله فلسفۀ دین و فلسفۀ علم استفاده کرد و طرحی نو درافکند. عبدالکریم سروش در زمرۀ مدافعان این مکتب است.
wikijoo: کلام،_علم