کشاف ها

[ویکی اهل البیت] کشاف نوعی نمایه واژه ای یا واژه نماست که در آن "همه واژه های بکار رفته در یک اثر در نظم الفبایی مرتب شده و به دنبال آن سیاهه ای از همه سطوری که این واژه در آنها بکار رفته، بر اساس توالی حضور آن در متن، می آید". در این تعریف بر دو نکته تأکید می شود، یکی آمدن همه واژه های بکار رفته در متن به صورت الفبایی و دیگر گنجانده شدن همه سطوری از متن که واژه مورد نظر را دربردارند؛ واژه نماهایی که فقط به محل آمدن واژه، بدون آوردن متن یا قسمتی از آن ارجاع می دهند بر اساس این تعریف کشاف شمرده نمی شوند.
هر چند گنجاندن این ویژگی ها سبب می شود نیاز پژوهشگر برای مراجعه به متن اصلی کاهش یابد، اما این امر حجیم شدن بیش از حد واژه نما نسبت به متن اصلی و زمان بر بودن تدوین آن را به دنبال دارد. به عنوان مثال اگر جمله ای ده واژه داشته باشد و این جمله ذیل هر واژه موجود در آن یکبار تکرار شود، در مجموع این جمله ده بار ذیل مدخل های مختلف تکرار خواهد شد، به طوری که "بطور متوسط حجم کشاف ها نسبت به اصل اثر 7 تا 9 برابر است، از این روست که بعضی واژه نامه های معروف مانند وبستر و راندم هاوس کشاف را سیاهه ای الفبایی از واژه های مهم متن شمرده اند. البته تقسیم واژه ها به مهم و غیرمهم امری نسبی است، اما چون فهرست کردن همه واژه ها عملاً امکان پذیر نیست، معمولاً این فهرست بر اساس کاربردهای مختلف محدود می شوند". در بسیاری از کشاف های موجود به ذکر جاینما اکتفا شده است.
بر اساس شواهد موجود، در فرهنگ و تمدن اسلامی سابقه تدوین نخستین کشاف قرآن مجید به قرن نهم ق./15م. می رسد و مربوط به کشافی به نام "آیه الآیات الفرقانی (فرغانی) است که تاریخ تألیف آن بنا به قول مؤلف در آخر کتاب، اول ماه رمضان سنه 891ق. در دارالسلطنه هرات می باشد". بعدها کشاف های دیگری برای قرآن مجید تهیه شد که از جمله آنها می توان به ترتیب زیبا = دلیل الحیران فی الکشف عن آیات القرآن، هادیه قطبشاهی در استخراج آیات کلام الهی و کشف الآیات النصیری الطوسی اشاره کرد که همگی در قرن یازده ق. تدوین شدند.
خاورشناسان نیز در تهیه کشاف های قرآن کوشیده اند. مشهورتر از همه اثر گوستاو فلوگل آلمانی است. او فهرست کلمات قرآن را به نام نجوم الفرقان فی اطراف القرآن به ضمیمه قرآنی در سال 1842 به چاپ رساند. در 1364ق. محمدفؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم را بر اساس فهرست فلوگل تهیه کرد که تاکنون بارها به چاپ رسیده است. درگذشته، انتشار کشاف های قرآن کریم به ضمیمه متن اصلی مرسوم بود ولی در قرآن های چاپ جدید غالباً این بخش مهم حذف شده است که دلیل این امر احتمالاً اتکا به نرم افزارهای قرآنی است که امکان دسترسی به متن را از طریق واژه ها به راحتی فراهم می کنند.
بعدها تهیه این نوع راهنماها برای سایر آثار برجسته دینی و ادبی رواج پیدا کرد که از آن میان می توان به موارد زیر اشاره کرد:
المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، معجم بحارالانوار، معجم احادیث اربعه، فرهنگ بسامدی شاهنامه فردوسی، فرهنگ بسامدی حافظ و از دریا به دریا یا فرهنگ بسامدی مثنوی.
در مغرب زمین هم تهیه چنین منابعی با عنوان واژه نما سابقه ای طولانی دارد. کشاف های کتب مقدس احتمالاً در قرن هفتم و هشتم میلادی وجود داشته اند، اما شروع تهیه کشاف ها را به طور کلی باید مربوط به قرن سیزدهم میلادی دانست. نخستین واژه نمای شناخته شده در 1230م. برای نسخه قدیمی کتاب مقدس به زبان لاتین تهیه شد، سپس در 1523 نخستین واژه نمای کتاب مقدس به عبری و در 1550 به زبان انگلیسی تدوین شد.
تهیه این نوع منابع در غرب نیز علاوه بر کتاب های مقدس برای آثار برجسته ادبی و فرهنگی رواج یافت. به عنوان نمونه در 1894 جان بارتت برای نخستین بار به تهیه فرهنگ بسامدی آثار شکسپیر پرداخت، تامس کوروین مندنهال در سال های آغازین دهه 1880 واژه نامه های بسامدی آثار کریستوفر مالرو، فرانسیس بیکن، بن جانسن و ویلیام شکسپیر را تدوین کرد.