کرتیر

< kltyl, kltyly, krtyr, kltyr> ، در پارتی < krtyr> ، در یونانی Karteir، و در قبطی Kardel. صورت فارسی میانهٔ مانوی این اسم < kyrdyr> ، پارتی < kyrdyr, qyrdyr> و نگارش پارتی آن به خط سُغدی < kyyrʾδyyr> است. لقب او در دوره های مختلف نیز تغییر کرده و به مرور زمان قدرت و اختیارش بیشتر شده است. وی در دورهٔ شاپور یکم، کرتیر هیربد؛ در دورهٔ هرمزد یکم، کرتیر موبدِ هرمزد، به نام هرمزد بغ؛ در دورهٔ بهرام یکم، کرتیر موبدِ هرمزد؛ و در دورهٔ بهرام دوم: کرتیر موبد نیک بختِ بهرام و هرمزد ملقب شده بود.
کرتیر از خود چهار سنگ نوشته برجای گذاشت و تصویر او در سنگ نگاره های متعددی بازنمایی شده است و این امر، او را به تنها ناپادشاهی در دورهٔ ساسانی تبدیل می کند که از خود سنگ نگاره برجای گذاشته است. با وجود چنین قدرت و اختیاراتی، در هیچ متن مکتوبی از زندگی و کارهای او یاد نشده و اهمیت کارهای او تنها براساس سنگ نوشته هایش سنجیده می شود. چهار سنگ نوشتهٔ او عبارتند از: نقش رجب ( KNRb ) ، نقش رستم ( KNRm ) ، سرمشهد ( KSM ) و کعبهٔ زردشت ( KKZ ) . سنگ نوشته های کرتیر قدیمی ترین شواهد مکتوب بومی دربارهٔ اصول اساسی مزدیسنا از زمان سنگ نوشته های هخامنشی هستند و ششصد سال با ادبیات مکتوب پهلوی ( و هزار سال با قدیمی ترین نسخه های خطی ) فاصلهٔ زمانی دارند؛ بنابراین، این سنگ نوشته ها برای مطالعهٔ سنت مزدیسنایی اوایل دورهٔ ساسانی حائز اهمیت بسیارند.
در طول تاریخ ساسانی، تنها کسی که علی رغم نداشتن مقام شاهی و عدم عضویت در خاندان شاهی توانسته نام، چهره و داستان خود را در قالب سنگ نوشته و نقش برجسته جاودانه کند، کرتیر است. او یکی از معدود افراد در تاریخ ساسانیان است که زندگینامهٔ خود را به روایت اول شخص ثبت کرده است و سنگ نوشته های او را می توان نوعی بیوگرافی محسوب کرد. اما در هیچ کدام از نوشته های ادبی و دینی زردشتی نامی از کرتیر به میان نیامده است. چرایی سکوت متون پهلوی و تاریخ نگاران مسلمان دربارهٔ کرتیر و موردتوجه بودن تنسر و آذرباد پسر مهراسپند در آیین زردشتی ساسانیان متقدم موضوع گمانه زنی های بسیاری پس از رمزگشایی سنگ نوشته ها شد. ژان دو مناش احتمال می دهد پس از آن که سنگ نوشته ها زیر خاک مدفون یا ناخوانا شدند، کرتیر نیز از خاطره ها محو گشت؛ شاید انزجاری که نرسه، سپس آذرباد، و در نهایت مهرنرسه، از کرتیر پراکنده بودند، در این امر مؤثر بوده باشد. احمد تفضلی بر این باور است که چون کرتیر از مذهب برای پیشبرد مقاصد سیاسی خود استفاده کرده بود، تاریخ نگاری زردشتی او را به فراموشی سپرد. از سوی دیگر، ریچارد فرای معتقد است که حذف کرتیر از تاریخ نمی تواند علتی سیاسی داشته باشد و در ادامه می گوید که این حذف یا علتی دینی دارد یا اینکه از کرتیر با نام «تنسر» یاد شده است.