کتیرا

کتیرا تکیرا هیدروکلوئیدی با کیفیت است که از نظر ساختمان شیمیایی، یک کربوهیدرات آبدوست غیر یکنواخت و بسیار منشعب است. کتیرا متشکل از دو جزء اصلی تحت عنوان تراگاکانتیک اسید یا باسورین و تراگاکانتین است. باسورین ۷۰–۶۰ درصد از کل صمغ را به خود اختصاص داده و جزء نامحلول در آب است که قابلیت تورم و تشکیل ژل را دارد. جزء دیگر یا تراگاکانتین نیز، در آب حل شده و منجربه ایجاد محلول کلوئیدی می شود. باسورین یک جزء اسیدی است که بر اثر هیدرولیز اسیدی، قندهایی نظیر دی - زایلوز، ال - فوکوز دی گالاکتورونیک اسید، و مقدار کمی ال - رامنوز تولید می کند. خواص صمغ کیرا به مقدار زیادی به باسورین ارتباط دارد.
ترشحات صمغی خشک شده حاصل از چندین گونهٔ گیاه گون است. گونه های مولد کتیرای کو ن گیاهان کوچکی ارتفاع یک متر و بومی آسیای صغیر، ایران، سوریه و یونان هستند. ایران بزرگ ترین صادرکننده کتیرا در جهان است. [ ۱]
در اثر خراش دادن ساقه گیاه جدار سلول های اشعه مرکزی و سلول های پارانشیمی با جذب آب به تدریج بدل به صمغ می شود، فشار تولید شده سبب رانده شدن صمغ به طرف شکاف می گردد. صمغ در مجاورت هوا در اثر تبخیر آب به تدریج سخت می گردد. شکل محصول خشک شده بستگی به نوع شکافی که بر روی ساقه ایجاد شده است دارد. [ ۲] [ ۳]
آن روز که از مواد پاک کننده امروزی خبری نبود، سدر و کتیرا، در حیات بهداشتی جامعه، نقش عمده ای داشتند. هرچند که برای کتیرا، زمینه های استفاده دیگری نیز وجود داشت. این صمغ گیاهی گونه های مختلفی دارد که به صورت درختچه یا گیاهان علفی چند ساله در ایران به طور کلی آنها را گَوَن می نامند.
در متون طب سنتی این گیاهان با نام های عربی «محلب العقاب» و «اصابع الغروس» معرفی شده اند. از تعداد زیادی از آنها صمغ کتیرا استخراج می شود که از نظر اقتصادی بسیار اهمیت دارند؛ زیرا کتیرا مورد مصرف دارویی و صنعتی فراوانی دارد. بعضی از این گیاهان به علت جذب ماده سلنیوم از خاک سمی هستند و با پی بردن به وجود سلنیوم در این گیاهان به وجود اورانیوم در محل رویش آنها پی می برند ولی در کوه های آذربایجان شرقی هم می روید.
کتیرا صمغی است که از ساقه گون بر اثر فعالیت مکانیکی انسان بر روی آن به بیرون تراوش می کند. شروع بهره برداری معمولاً از اواخر فصل بهار است و شصت روز ( تا اوایل شهریور ماه ) ادامه دارد. بهره برداران ابتدا اطراف ساقه گون را خالی می کنند و سپس با تیغ های مخصوصی برش موازی با ساقه ( موازی با آوندهای آبکش ) ایجاد می کنند. شیرگون ( کتیرا ) پس از چند روز به مرور بر اثر برشی که به ساقه وارد شده به بیرون تراوش می کند و شیره در معرض نور آفتاب، آب خود را از دست می دهد و سفت می شود.

مادۀ صمغی موجود در ساقۀ برخی از گونه های گیاهان متعلق به جنس گون. این ماده خودبه خود یا در اثر ایجاد شکاف به خارج ترشح و پس از خروج، به سهولت خشک می شود. گون های مولد کتیرا بیشتر در مناطق گرم و خشک و بایر و کوهستانی آسیای صغیر، سوریه، ارمنستان، ایران و برخی مناطق دیگر می رویند، اما بیشترین تعداد آن ها در ایران وجود دارد. کتیرا، ماده ای سخت، مقاوم و بدون بو است که در آب حل نمی شود، اما با جذب آب به صورت لعاب چسبنده ای درمی آید. این ماده در پزشکی اثر درمانی معینی ندارد، اما در داروسازی برای تهیۀ موسیلاژ و برخی قرص ها و نیز معلق نگه داشتن گردهای دارویی غیر محلول در آب و نیز در صنعت به کار می رود.