کتیبه های خصوصی فارسی میانه

(یا: کتیبه های عمودی پهلوی) کتیبه هایی کوتاه، اغلب به خط تحریری (پیوسته یا شکسته) همانند خط کتابی پهلوی (← فارسی_میانه،_زبان_و_آثار)، متعلق به اواخر دورۀ ساسانی و اوایل دورۀ اسلامی. این کتیبه ها را از آن رو عمودی نیز می نامند که هر سطر آن ها دارای دو یا سه واژه است و طول سطرها از عرض آن ها بسیار بیشتر است. کتیبه های خصوصی از نظر مضمون به دو گروه تقسیم می شوند: ۱. کتیبه های سنگ مزار، دخمه (استودان) و آرامگاه ها که بیشتر به اوایل دورۀ اسلامی (قرون ۱ـ۳ق/۷ـ۹م) تعلق دارند و معمولاً نام و نسب شخص متوفی و گاه نام شخصی که دستور ساختن دخمه را داده است، دربردارند. مهم ترین کتیبه های این گروه عبارت اند از سنگ نوشتۀ اقلید؛ چهار سنگ نوشتۀ تخت طاووس (استخر)؛ شش سنگ نوشتۀ کازرون و بیشابور، که بر یکی از آن ها، کتیبۀ دریاچۀ پریشان، نام و نسب دو زن درگذشته آمده است؛ سنگ نبشته های تلّ سفید در فهلیان مَمسنی، در فارس؛ شش کتیبۀ صخرۀ شاه اسماعیل در نزدیکی نقش رستم، در فارس. افزون بر این سنگ نبشته ها از مزار سه تن از حکمرانان مسلمان طبرستان، سه کتیبه از این نوع به خط کتابی پهلوی به شرح زیر به دست آمده است: کتیبه های برج رادکان، در کردکوی گرگان؛ برج لاجیم، در کسلیان سوادکوه؛ برج رِسکِت از روستاهای دودانگۀ ساری. تعدادی از کتیبه های این گروه در خارج از مرزهای کنونی ایران به دست آمده است مانند سنگ نوشتۀ شیان، در ایالت شانسی، به دو زبان پهلوی و چینی متعلق به یک بانوی اشراف زادۀ ایرانی از خاندان سورن. ۲. کتیبه های یادبودی و یادگاری (جدا از سنگ مزار) که به مثابۀ یادبود تعلق ملکی به شخصی یا احتمالاً وقف آن یا بازدید گروهی از مکانی نوشته شده اند. دو سنگ نبشتۀ مقصودآباد در فارس، مربوط به وقف ملک و چاه، و یا کتیبۀ یادگاری بیشابور مربوط به بازدید «ماه آذر» نامی از نقش شاپور، کتیبه های بیستون و کنگاور، شامل نام خاص سنگ تراشان یا سفارش دهندگان سنگ، احتمالاً مربوط به اواخر دورۀ ساسانی یا اوایل دورۀ اسلامی، از اهم کتیبه های این دسته است. تعدادی از کتیبه های این گروه در خارج از مرزهای کنونی ایران به دست آمده است، مانند پنج کتیبۀ غارهای کانهری، شامل اسامی زردشتیان بازدیدکننده از غار، ۲۵ کتیبه از گروه عمودی از دربند قفقاز، شامل نام های خاص.