کتابخانه های کهن جهان اسلام

[ویکی اهل البیت] نخستین کتابخانه ها در جهان اسلام در مساجد پدید آمدند، زیرا مساجد گذشته از آن که مکانی مقدس برای عبادت بودند، برای آموزش و ایجاد حلقه های درس و بحث نیز محل مناسبی تلقی می شدند؛ این سنت از زمان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله جاری بود. پس از آغاز جریان تألیف و تصنیف در جهان اسلام، مؤلفان مسلمان آثار خود را برای استفاده عموم، وقف مساجد می کردند.
بدین ترتیب در مساجد، گذشته از قرآن که به وفور در دسترس همگان قرار داشت، کتاب های حدیث، تفسیر، سیره، فقه و کلام که مورد استفاده طلاب بود نیز نگهداری می شد. برخی خلفای مسلمان خود دوستدار کتاب بودند، چنانکه خالد از فرزندان یزید بن معاویه مردی کتاب دوست بود و به گردآوری و مطالعه کتب شیمی (کیمیاگری) دلباختگی داشت.
او دستور داد تا کتاب هایی در این موضوع برایش ترجمه کردند. این کتاب ها در محلی به نام "خزانه الکتاب" نگهداری می شد و احتمالاً تا اوایل قرن دوم موجود بوده است. طبق نوشته ابن ابی اُصیبعه، کتابی که از "ماسر جویه طبیب" در خزانه الکتاب موجود بوده به دستور عمر بن عبدالعزیز (99-101ق.) استنساخ شد.
اما نخستین حرکت جدی برای ایجاد کتابخانه در جهان اسلام را باید به مأمون عباسی (198-218ق) نسبت داد. بیت الحکمه را هارون الرشید (170-193ق.) و به گفته ای مأمون در بغداد و به تقلید از جندی شاپور برپا ساخت. در این مرکز مهم فرهنگی کتاب های فلسفی و علمی به عربی ترجمه می شد. بیت الحکمه، کتابخانه ای وسیع و مهم نیز داشت که کتاب های فراوانی از زبان های سریانی، رومی، پهلوی و هندی در آن یافت می شد. رصدخانه های بغداد و دمشق نیز ظاهراً به همین بیت الحکمه تعلق داشتند. در این رصدخانه ها منجمان به تألیف زیج های جدید و تصحیح زیج های کهن مشغول بودند. در سده های دوم و سوم هجری قمری در سرتاسر جهان اسلام 34 بیمارستان مجهز وجود داشت که هر کدام در یکی از شهرهای بزرگ قرار داشت و برخی نیز مجهز به کتابخانه بودند. پس از مأمون و با شروع سخت گیری های متوکل، از رونق بیت الحکمه و کتابخانه آن کاسته شد.
سخت گیری ها چنان زیاد شد که به دستور حکومت، کتابفروشان بغداد از فروش کتب فلسفی منع شدند. اما کانون های علمی پرجنب وجوشی در دربار پادشاهان و یا وزرای دانشمند سامانی، آل بویه و دیگر امرای محلی وجود داشت که هر یک کتابخانه های بسیار باشکوه و گرانقدری داشتند که این کتابخانه ها را دانشمندان نامداری اداره می کردند، چنانکه ابن سینا و ابن مسکویه از خازنان (کتابداران) کتابخانه سامانیان بودند. ابن سینا درباره کتابخانه بی نظیر نوح بن منصور سامانی می نویسد: "روزی از او دستور خواستم که به کتابخانه اش بروم و آنچه از کتاب های پزشکی هست بخواهم و مطالعه کنم، پس مرا دستوری داد و بسرایی وارد شدم که خانه هایی بسیار داشت و در هر خانه ای صندوق های کتاب بود که روی هم انباشته بودند، در یک خانه کتاب های عربی و شعر و دیگری نقد و بدین گونه در هر خانه ای کتاب های دانشی...".
کتابخانه بسیار بزرگ و معتبر آل بویه (دیلمیان)، به ویژه عضدالدوله دیلمی شهرت و اعتبار تمام داشت. مقدسی (336-380/391ق.)، در توصیف کتابخانه عضدالدوله دیلمی می نویسد: "در کتابخانه عضدالدوله از هر کتابی که تا زمان او تألیف و تصنیف شده، نسخه ای یافت می شد و کتاب ها بر حسب موضوع و نام کتاب و مؤلف طبقه بندی و فهرست شده است". صاحب بن عباد (326-385ق.) از وزرای معروف آل بویه، به علت علاقه بیش از حد به دانش و فرهنگ، کتابخانه ای گرد آورد که زبانزد بسیاری از دانشمندان زمان خویش بود. مقدسی برای تکمیل یافته های خود بارها به کتابخانه صاحب در ری مراجعه کرد.
صاحب، کتاب های گوناگون مربوط به دانش ها و فنون گوناگون را در اختیار مشتاقان قرار می داد و سرانجام وقف آنان می کرد. بعدها همین کتابخانه پایه کتابخانه عمومی ری شد و دارالکتب ری نامیده شد. اکثر کتابخانه های جهان اسلام در سده چهارم پایه گذاری شدند. این کتابخانه ها فقط محدود به برخی شهرهای عراق عجم و عرب نبود بلکه در دوردست ترین مناطق اسلامی کتابخانه های باشکوه برپا شد. در این میان کتابخانه های شام و فلسطین، شمال افریقا، اندلس و غرناطه از شهرت و اعتبار خاصی برخوردار بودند. دارالحکمه یا دارالعلم مصر آوازه ای جهانگیر داشت. المسجی، مورخ دوره فاطمی، تاریخ افتتاح آن را 395 هجری می داند. در این کتابخانه تنها 18000 جلد کتاب مربوط به رشته فلسفه و علوم قدیم وجود داشت.
یوسف العِش در اثر ارزشمند خود کتابخانه های عمومی و نیمه عمومی عربی در قرون وسطی، از برخی کتابخانه های مدارس عالی و دانشگاهی قاهره به نام های الفاضلیه، الصاحبیه، الکاملیه و الصباحیه نیز یاد می کند. فاطمیان مصر نیز کتابخانه های در خور توجهی داشتند، بزرگ ترین آنها متعلق به خلیفه عزیز فاطمی (365-386ق.) بود که بیش از ده ها هزار جلد کتاب خطی داشت. از این تعداد، 6500 جلد به ریاضی و 1800 جلد به فلسفه اختصاص داشت. در این کتابخانه وسایل گوناگون نجومی و نقشه کرات آسمانی و یک نقشه بسیار بزرگ جهان نما که روی پارچه ابریشمی کشیده شده بود، وجود داشت. همچنین حاکم بالله (386-411ق.) خلیفه فاطمی در فُسطاط مصر کتابخانه مخصوص و جدیدی تأسیس و نام آن را "کاخ دانش" نهاد. ساختمان کتابخانه عبارت از فضای بزرگ مسقفی بود که اطراف آن طاقچه ها و قفسه بندی هایی بود و کتاب ها در آن چیده می شد. کتاب های آن متنوع و از هر باب و علمی بود و تصانیف مهم و مشهوری نیز در میان آنها وجود داشت. چنانکه از صرف و نحو و لغت و حدیث و تاریخ و علوم غریبه و شیمی در آنجا یافت می شد. وسعت کتابخانه مزبور چنان بوده که در نتیجه دسته بندی و جداساختن کتاب های هر موضوع چندین کتابخانه مستقل پدید می آمد.