[ویکی اهل البیت] کتابخانه های مساجد نخستین و در عین حال رایج ترین کتابخانه های عمومی در جهان اسلام بوده اند که توسط خود مردم ساخته، سازماندهی و اداره می شدند. بسیاری از این کتابخانه ها مجموعه کوچک کتاب های دینی بودند که در یکی از شبستان های مسجد و یا در جوار آن نگهداری می شدند و ظاهراً هیچ محل ثابتی برای آنها وجود نداشته است. این کتابخانه ها بیشتر در کنار منبر و محراب و در دسترس عموم قرار می گرفت. ایجاد کتابخانه در چنین محلی سبب می شد که کتابخانه بیشتر در معرض دید و در نتیجه، قابل دسترس تر باشد.
تعیین تاریخ ایجاد نخستین کتابخانه مسجد کار دشواری است. به نظر می رسد که هنگام بحث درباره کتابخانه های اسلامی به جای تأکید بر نخستین کتابخانه، باید به بزرگ ترین آنها اشاره داشت؛ زیرا در قرون اولیه اسلامی کتابخانه های بسیاری به طور همزمان در بلاد مختلف ایجاد شد. اما مسلم است که کتابخانه های مساجد طی قرن دوم هجری به وجود آمده و تا قرن نهم با قوت به فعالیت خویش ادامه دادند.
در اواسط قرن دوم هجری، مسلمانان به نگارش و تدوین کتاب به ویژه در زمینه علوم قرآنی و سیره و حدیث اهتمام ورزیدند و در اواخر همین قرن کتاب هایی در سایر موضوعات از جمله سیره رسول اکرم صلی الله علیه و آله و مغازی، غرایب الحدیث همچنین قرائت، نقطه گذاری، اعراب و وقوف قرآن تألیف کردند.
کتابخانه مسجد قرطبه در اندلس، کتابخانه های مسجد قرویین در شهر فاس مراکش، کتابخانه مسجد قیروان در تونس و کتابخانه های مسجد نور و مسجد عباسیه در اسکندریه مصر از جمله کتابخانه های مهم مساجد در قرون دوم تا نهم هجری بودند.
از قرن نهم به بعد، بسیاری از مسلمانان با این اندیشه که موضوعات غیرمذهبی با اعتقادات دینی منافات دارد، بسیاری از کتاب ها را از مجموعه کتابخانه های مساجد خارج کردند.
از شواهد تاریخی برمی آید که همه مساجد دارای کتابخانه نبوده اند اما تقریباً در همه مساجد جامع، مجموعه های کتاب وجود داشته است. برخلاف مساجد معمولی که فراوان و عموماً کوچک بودند و برای آن ساخته می شدند که مؤمنان نمازهای روزانه خود را در آن به جای آورند؛ مساجد جامع بزرگ و وسیع بودند و نماز جمعه و نمازهای عید فطر و عید قربان در آنها برگزار می شد. بنابراین می توان ادعا کرد که ایجاد کتابخانه در مساجد جامع با نقش آنها به عنوان محل اجتماعات همگانی سازگار بوده است.
از آنجا که برخی از کتابخانه های مساجد، تالارها یا اتاق های مطالعه بزرگی داشته اند، بسیاری از نشست های مختلف نیز در آنها برگزار می شد و بسیاری از فعالیت ها و کارکردهای مساجد در کتابخانه های آنها انجام می گرفت.
تطور کتابخانه های مساجد در ایران، سرگذشتی تقریباً مشابه کتابخانه های مساجد سایر کشورهای اسلامی دارد.
تعیین تاریخ ایجاد نخستین کتابخانه مسجد کار دشواری است. به نظر می رسد که هنگام بحث درباره کتابخانه های اسلامی به جای تأکید بر نخستین کتابخانه، باید به بزرگ ترین آنها اشاره داشت؛ زیرا در قرون اولیه اسلامی کتابخانه های بسیاری به طور همزمان در بلاد مختلف ایجاد شد. اما مسلم است که کتابخانه های مساجد طی قرن دوم هجری به وجود آمده و تا قرن نهم با قوت به فعالیت خویش ادامه دادند.
در اواسط قرن دوم هجری، مسلمانان به نگارش و تدوین کتاب به ویژه در زمینه علوم قرآنی و سیره و حدیث اهتمام ورزیدند و در اواخر همین قرن کتاب هایی در سایر موضوعات از جمله سیره رسول اکرم صلی الله علیه و آله و مغازی، غرایب الحدیث همچنین قرائت، نقطه گذاری، اعراب و وقوف قرآن تألیف کردند.
کتابخانه مسجد قرطبه در اندلس، کتابخانه های مسجد قرویین در شهر فاس مراکش، کتابخانه مسجد قیروان در تونس و کتابخانه های مسجد نور و مسجد عباسیه در اسکندریه مصر از جمله کتابخانه های مهم مساجد در قرون دوم تا نهم هجری بودند.
از قرن نهم به بعد، بسیاری از مسلمانان با این اندیشه که موضوعات غیرمذهبی با اعتقادات دینی منافات دارد، بسیاری از کتاب ها را از مجموعه کتابخانه های مساجد خارج کردند.
از شواهد تاریخی برمی آید که همه مساجد دارای کتابخانه نبوده اند اما تقریباً در همه مساجد جامع، مجموعه های کتاب وجود داشته است. برخلاف مساجد معمولی که فراوان و عموماً کوچک بودند و برای آن ساخته می شدند که مؤمنان نمازهای روزانه خود را در آن به جای آورند؛ مساجد جامع بزرگ و وسیع بودند و نماز جمعه و نمازهای عید فطر و عید قربان در آنها برگزار می شد. بنابراین می توان ادعا کرد که ایجاد کتابخانه در مساجد جامع با نقش آنها به عنوان محل اجتماعات همگانی سازگار بوده است.
از آنجا که برخی از کتابخانه های مساجد، تالارها یا اتاق های مطالعه بزرگی داشته اند، بسیاری از نشست های مختلف نیز در آنها برگزار می شد و بسیاری از فعالیت ها و کارکردهای مساجد در کتابخانه های آنها انجام می گرفت.
تطور کتابخانه های مساجد در ایران، سرگذشتی تقریباً مشابه کتابخانه های مساجد سایر کشورهای اسلامی دارد.
wikiahlb: کتابخانه های_مساجد