سردر کتابخانه آستان قدس رضوی، قدیم ترین کتابخان? ایران
سردر کتابخانه آستان قدس رضوی، قدیم ترین کتابخان? ایران
در ایران پیش از اسلام بیشتر فرهنگ روایی و شفاهی رونق داشت و شاید به همین دلیل اطلاعات اندکی از چگونگی و وضعیت کتابخانه های آن دوران به ما رسیده است. مهم ترین کتابخانه ها در ایران باستان که از آن ها اطلاع داریم عبارت اند از: دژنبشت یا دژنوشت، در عهد هخامنشی ها که بیشتر بایگانی سلطنتی بود، و کتابخانه ای که پس از گردآوری اوستا در عهد اشکانیان و بیشتر برای حفظ و نگهداری آن کتاب در ارشک آباد (عشق آباد کنونی) تأسیس شد. در عهد ساسانیان کتابخانه دانشگاه جندی شاپور که ترجمۀ آثاری از یونانی و هندی به زبان پهلوی در آن جا انجام شد و کتابخانۀ مدائن که بیشتر کتابخانۀ سلطنتی بود، وجود داشت. در هنگامۀ حملۀ اعراب به ایران یزدگرد سوم مجموعۀ کتابخانۀ مدائن را با خود به همراه برد. پس از آن که یزدگرد در مرو کشته شد، مجموعۀ کتاب های کتابخانه سلطنتی در آن شهر باقی ماند و در کتابخانه مرو نگهداری شد. با گسترش اسلام، در امپراتوری اسلامی سه کانون فرهنگی تشکیل شد: قرطبه (در عهد امویان اندلس)، مصر (در عهد فاطمیان) و بغداد (در عهد عباسیان) که ایران عملاً جزو حوزه و قلمرو کانون فرهنگی سوم بود. به دلیل اهمیتی که قرآن مجید برای علم و کتابت قائل بود، و به دلیل درهم آمیختن ملل و تمدن های مختلف آن روزگار و پیشرفت کاغذسازی و کتابت، تعداد کتاب ها و کتابخانه ها به نحو چشمگیری افزایش یافت به گونه ای که در هر مسجد جامع بزرگی، یک کتابخانه وجود داشت. دانشمندان و محققان عموماً نسخه ای از آثار خود را وقف کتابخانه های مساجد و مراکز بزرگ آموزشی می کردند. پادشاهان و فرمانروایان کشورهای اسلامی در گردآوری کتاب و ساختن کتابخانه با یکدیگر رقابت داشتند، ازجمله می توان از کتابخانه حکم فرمانروای اندلس، بیت الحکمه در بغداد، دارالحکمه در قاهره نام برد. ازجمله کتابخانه های مشهور ایران می توان از کتابخانۀ مرو نام برد که حتی اجازه می داد مراجعه کنندگان کتاب یا کتاب هایی را به امانت بگیرند و از کتابخانه خارج کنند. یاقوت حموی نقل می کند که وی همواره حدود ۲۰۰ کتاب از این کتابخانه را در امانت داشته، بی آن که گروگانی در قبال آن ها پرداخته باشد. همچنین می توان از کتابخانۀ صاحب ابن عباد و ابن عمید در ری نام برد. می گویند هنگامی که نوح ابن منصور سامانی مقام وزارت خود را به صاحب ابن عباد پیشنهاد کرد وی عذر آورد که نمی تواند کتاب های خود را حمل کند، زیرا به بیش از ۴۰۰ شتر برای حمل آن ها نیاز دارد. در بسیاری از کتابخانه های بزرگ، و همچنین مراکز آموزشی، هزینۀ خوراک و مسکن و تهیه کاغذ و مرکب استفاده کنندگان را نیز می پرداختند. ازجمله می توان از «خزانة الحکمه »که علی ابن یحیی منجم، از همنشینان خلفای عباسی بنا نهاد و نظامیه های بغداد و نیشابور که به دستور خود به نظام الملک ساخته شد و همچنین ربع رشیدی که خواجه رشیدالدین فضل، از وزرای عهد مغولان، در تبریز ساخته بود نام برد. در وقف نامۀ ربع رشید میزان و سهم هزینه های کتابخانه، ازجمله دستمزد مدیر و کتابداران و نساخ و فراش ها و همچنین هزینه پذیرایی از استفاده کنندگان به صراحت ذکر شده است. در روزگاران گذشته، در ایران و دیگر کشورهای جهان اسلام، کتابخانه ها را «دارالکتب» می خواندند. هر کتابخانه عموماً یک مدیر داشت که او را «صاحب» می نامیدند و به نسبت حجم کتابخانه و تعداد کتاب ها یک یا چند کتابدار که «خازن» نامیده می شدند و تعدادی «نسّاخ» و «فراش» زیر نظر او خدمت می کردند. بسیاری از دانشمندان سمت کتابداری داشتند، مانند ابن سینا یا ابن مسکویه که درکتابخانه های ری خدمت می کردند. درطی تاریخ ایران، در دوران اسلامی کتابخانه ها را می توان به انواع زیر تقسیم کرد: ۱. کتابخانه های پادشاهان و فرمانروایان که مجموعۀ آن ها را بیشتر کتاب های نفیس تشکیل می داد که نمونه هایی از آن ها امروزه زینت بخش موزه ها یا مجموعه های مجموعه داران خصوصی در سراسر جهان است. ازجمله می توان از شاهنامۀ بایسنغری یا قرآن های نفیس نام برد. ۲. کتابخانه های شخصی وزیران و دانشمندان. در این مجموعه ها نیز احتمالاً آثار نفیس و هنری وجود داشت، لیکن در مجموعۀ دانشمندان عموماً کتاب ها در حوزۀ علمی خاص گردآوری می شد و بیشتر بیانگر نحوۀ تفکر و گرایش های مذهبی و فکری آن دانشمند بود. مانند کتابخانه صاحب ابن عباد یا خواجه نظام الملک یا خواجه رشیدالدین فضل الله. ۳. کتابخانه های مراکز آموزشی و مساجد. این گروه را می توان همتای کتابخانه های دانشگاهی و تحقیقاتی و عمومی امروزی دانست. در اغلب مساجد مجموعه ای از قرآن و کتاب های دعا و احتمالاً کتاب های فقهی یکی از مذاهب شیعه یا سنی گردآوری می شد تا مؤمنین از آن ها بهره بگیرند. این آثار عموماً بر روی کاغذهای معمولی و به دست خطاطان عادی نوشته شده بود. اما کتابخانه های مراکز آموزشی، همچون بیت الحکمة ، دارالحکمه ، خزانه الحکمة ، ربع رشیدی یا نظامیه های بغداد و نیشابور دارای امکانات زیادی بودند و مجموعه های ارزشمندی گردآوری می کردند. نقل می کنند که به دستور خواجه رشیدالدین فضل الله تعدادی نسّاخ همواره در ربع رشیدی نسخه هایی از آثار او ـ ازجمله جامع التواریخ ـ را استنساخ می کردند و خواجه آن ها را به دیگر کتابخانه های بزرگ اهدا می کرد. ۴. کتابخانه های اختصاصی، مانند کتابخانه سیدنا در الموت قزوین که آثار اسماعیلیه را گردآوری کرده و در حمله هولاکوخان نابود شد و کتابخانۀ بقعۀ شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل که پادشاهان صفویه در توسعۀ آن سعی بسیار کردند. در جنگ های ایران و روس، پاسکیویچ، فرماندۀ ارتش روسیه، مجموعۀ این کتابخانه را، در حکم غنیمت جنگی، به سن پترزبورگ فرستاد و اکنون در کتابخانۀ سن پترزبورگ نگهداری می شود. به رغم کوشش زیاد دولت ایران و توصیه یونسکو مبنی بر بازگرداندن آثار هنری به کشور اصلی و خالق آن، روس ها بالاخره موافقت کردند که میکروفیلمی از آن کتاب ها در اختیار دولت ایران قرار دهند. در دوران قاجار و به دنبال آشنایی ایرانیان با تمدن مغرب زمین و گسترش چاپ و انتشار کتاب و نشریات ادواری بیشتر، و همچنین با گسترش و توسعه نظام آموزشی در سطوح مختلف، تعداد کتابخانه های ایران نیز افزایش یافت. در نیمۀ دوم قرن ۲۰ کتابداری جدید در ایران رایج شد و کتابخانه ها به سبک غربی سازماندهی شده و به ارائه خدمات پرداختند. در شرایط فعلی ـ به سبک کشورهای پیشرفته غربی ـ انواع کتابخانه ها در ایران عبارت اند از: ۱. کتابخانه ملی ایران، در تهران؛ ۲. کتابخانه های دانشگاهی، در قالب کتابخانۀ مرکزی و کتابخانه های دانشکده ها، در دانشگاه های ایران؛ ۳. کتابخانه های آموزشگاهی، در مدارس سراسر کشور؛ ۴. کتابخانه های تخصصی و پژوهشی، شامل کتابخانه های مراکز تحقیقاتی، سازمان ها و نهادها و همچنین مراکز اطلاع رسانی علمی و فنی؛ ۵. کتابخانه های مساجد و کتابخانه های عمومی که در خدمت عامۀ مردم در سراسر کشور هستند؛ ۶. کتابخانه های اختصاصی (برای استفاده کنندگان خاص مثلاً کودکان، روشندلان و معلولین). با گسترش و تنوع مواد و منابع اطلاع رسانی در قالب های مختلف ـ ازجمله دیداری ـ شنیداری ـ و نقش اسناد و مدارک تاریخی و دولتی، آرشیوهای منابع دیداری ـ شنیداری و اسناد نیز در کشور تأسیس و راه اندازی شده اند. انجمن کتابداران ایران نیز در ۱۳۴۵ش تأسیس شد. قدیم ترین کتابخانۀ عمومی در جهان اسلام از آن خالد ابن یزید ابن معاویه است که خود در علوم یونانی، به ویژه طب و کیمیا صاحب مطالعات فراوان بود و قدیم ترین کتابخانه در ایران کتابخانۀ آستان قدس رضوی در مشهد است.
سردر کتابخانه آستان قدس رضوی، قدیم ترین کتابخان? ایران
در ایران پیش از اسلام بیشتر فرهنگ روایی و شفاهی رونق داشت و شاید به همین دلیل اطلاعات اندکی از چگونگی و وضعیت کتابخانه های آن دوران به ما رسیده است. مهم ترین کتابخانه ها در ایران باستان که از آن ها اطلاع داریم عبارت اند از: دژنبشت یا دژنوشت، در عهد هخامنشی ها که بیشتر بایگانی سلطنتی بود، و کتابخانه ای که پس از گردآوری اوستا در عهد اشکانیان و بیشتر برای حفظ و نگهداری آن کتاب در ارشک آباد (عشق آباد کنونی) تأسیس شد. در عهد ساسانیان کتابخانه دانشگاه جندی شاپور که ترجمۀ آثاری از یونانی و هندی به زبان پهلوی در آن جا انجام شد و کتابخانۀ مدائن که بیشتر کتابخانۀ سلطنتی بود، وجود داشت. در هنگامۀ حملۀ اعراب به ایران یزدگرد سوم مجموعۀ کتابخانۀ مدائن را با خود به همراه برد. پس از آن که یزدگرد در مرو کشته شد، مجموعۀ کتاب های کتابخانه سلطنتی در آن شهر باقی ماند و در کتابخانه مرو نگهداری شد. با گسترش اسلام، در امپراتوری اسلامی سه کانون فرهنگی تشکیل شد: قرطبه (در عهد امویان اندلس)، مصر (در عهد فاطمیان) و بغداد (در عهد عباسیان) که ایران عملاً جزو حوزه و قلمرو کانون فرهنگی سوم بود. به دلیل اهمیتی که قرآن مجید برای علم و کتابت قائل بود، و به دلیل درهم آمیختن ملل و تمدن های مختلف آن روزگار و پیشرفت کاغذسازی و کتابت، تعداد کتاب ها و کتابخانه ها به نحو چشمگیری افزایش یافت به گونه ای که در هر مسجد جامع بزرگی، یک کتابخانه وجود داشت. دانشمندان و محققان عموماً نسخه ای از آثار خود را وقف کتابخانه های مساجد و مراکز بزرگ آموزشی می کردند. پادشاهان و فرمانروایان کشورهای اسلامی در گردآوری کتاب و ساختن کتابخانه با یکدیگر رقابت داشتند، ازجمله می توان از کتابخانه حکم فرمانروای اندلس، بیت الحکمه در بغداد، دارالحکمه در قاهره نام برد. ازجمله کتابخانه های مشهور ایران می توان از کتابخانۀ مرو نام برد که حتی اجازه می داد مراجعه کنندگان کتاب یا کتاب هایی را به امانت بگیرند و از کتابخانه خارج کنند. یاقوت حموی نقل می کند که وی همواره حدود ۲۰۰ کتاب از این کتابخانه را در امانت داشته، بی آن که گروگانی در قبال آن ها پرداخته باشد. همچنین می توان از کتابخانۀ صاحب ابن عباد و ابن عمید در ری نام برد. می گویند هنگامی که نوح ابن منصور سامانی مقام وزارت خود را به صاحب ابن عباد پیشنهاد کرد وی عذر آورد که نمی تواند کتاب های خود را حمل کند، زیرا به بیش از ۴۰۰ شتر برای حمل آن ها نیاز دارد. در بسیاری از کتابخانه های بزرگ، و همچنین مراکز آموزشی، هزینۀ خوراک و مسکن و تهیه کاغذ و مرکب استفاده کنندگان را نیز می پرداختند. ازجمله می توان از «خزانة الحکمه »که علی ابن یحیی منجم، از همنشینان خلفای عباسی بنا نهاد و نظامیه های بغداد و نیشابور که به دستور خود به نظام الملک ساخته شد و همچنین ربع رشیدی که خواجه رشیدالدین فضل، از وزرای عهد مغولان، در تبریز ساخته بود نام برد. در وقف نامۀ ربع رشید میزان و سهم هزینه های کتابخانه، ازجمله دستمزد مدیر و کتابداران و نساخ و فراش ها و همچنین هزینه پذیرایی از استفاده کنندگان به صراحت ذکر شده است. در روزگاران گذشته، در ایران و دیگر کشورهای جهان اسلام، کتابخانه ها را «دارالکتب» می خواندند. هر کتابخانه عموماً یک مدیر داشت که او را «صاحب» می نامیدند و به نسبت حجم کتابخانه و تعداد کتاب ها یک یا چند کتابدار که «خازن» نامیده می شدند و تعدادی «نسّاخ» و «فراش» زیر نظر او خدمت می کردند. بسیاری از دانشمندان سمت کتابداری داشتند، مانند ابن سینا یا ابن مسکویه که درکتابخانه های ری خدمت می کردند. درطی تاریخ ایران، در دوران اسلامی کتابخانه ها را می توان به انواع زیر تقسیم کرد: ۱. کتابخانه های پادشاهان و فرمانروایان که مجموعۀ آن ها را بیشتر کتاب های نفیس تشکیل می داد که نمونه هایی از آن ها امروزه زینت بخش موزه ها یا مجموعه های مجموعه داران خصوصی در سراسر جهان است. ازجمله می توان از شاهنامۀ بایسنغری یا قرآن های نفیس نام برد. ۲. کتابخانه های شخصی وزیران و دانشمندان. در این مجموعه ها نیز احتمالاً آثار نفیس و هنری وجود داشت، لیکن در مجموعۀ دانشمندان عموماً کتاب ها در حوزۀ علمی خاص گردآوری می شد و بیشتر بیانگر نحوۀ تفکر و گرایش های مذهبی و فکری آن دانشمند بود. مانند کتابخانه صاحب ابن عباد یا خواجه نظام الملک یا خواجه رشیدالدین فضل الله. ۳. کتابخانه های مراکز آموزشی و مساجد. این گروه را می توان همتای کتابخانه های دانشگاهی و تحقیقاتی و عمومی امروزی دانست. در اغلب مساجد مجموعه ای از قرآن و کتاب های دعا و احتمالاً کتاب های فقهی یکی از مذاهب شیعه یا سنی گردآوری می شد تا مؤمنین از آن ها بهره بگیرند. این آثار عموماً بر روی کاغذهای معمولی و به دست خطاطان عادی نوشته شده بود. اما کتابخانه های مراکز آموزشی، همچون بیت الحکمة ، دارالحکمه ، خزانه الحکمة ، ربع رشیدی یا نظامیه های بغداد و نیشابور دارای امکانات زیادی بودند و مجموعه های ارزشمندی گردآوری می کردند. نقل می کنند که به دستور خواجه رشیدالدین فضل الله تعدادی نسّاخ همواره در ربع رشیدی نسخه هایی از آثار او ـ ازجمله جامع التواریخ ـ را استنساخ می کردند و خواجه آن ها را به دیگر کتابخانه های بزرگ اهدا می کرد. ۴. کتابخانه های اختصاصی، مانند کتابخانه سیدنا در الموت قزوین که آثار اسماعیلیه را گردآوری کرده و در حمله هولاکوخان نابود شد و کتابخانۀ بقعۀ شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل که پادشاهان صفویه در توسعۀ آن سعی بسیار کردند. در جنگ های ایران و روس، پاسکیویچ، فرماندۀ ارتش روسیه، مجموعۀ این کتابخانه را، در حکم غنیمت جنگی، به سن پترزبورگ فرستاد و اکنون در کتابخانۀ سن پترزبورگ نگهداری می شود. به رغم کوشش زیاد دولت ایران و توصیه یونسکو مبنی بر بازگرداندن آثار هنری به کشور اصلی و خالق آن، روس ها بالاخره موافقت کردند که میکروفیلمی از آن کتاب ها در اختیار دولت ایران قرار دهند. در دوران قاجار و به دنبال آشنایی ایرانیان با تمدن مغرب زمین و گسترش چاپ و انتشار کتاب و نشریات ادواری بیشتر، و همچنین با گسترش و توسعه نظام آموزشی در سطوح مختلف، تعداد کتابخانه های ایران نیز افزایش یافت. در نیمۀ دوم قرن ۲۰ کتابداری جدید در ایران رایج شد و کتابخانه ها به سبک غربی سازماندهی شده و به ارائه خدمات پرداختند. در شرایط فعلی ـ به سبک کشورهای پیشرفته غربی ـ انواع کتابخانه ها در ایران عبارت اند از: ۱. کتابخانه ملی ایران، در تهران؛ ۲. کتابخانه های دانشگاهی، در قالب کتابخانۀ مرکزی و کتابخانه های دانشکده ها، در دانشگاه های ایران؛ ۳. کتابخانه های آموزشگاهی، در مدارس سراسر کشور؛ ۴. کتابخانه های تخصصی و پژوهشی، شامل کتابخانه های مراکز تحقیقاتی، سازمان ها و نهادها و همچنین مراکز اطلاع رسانی علمی و فنی؛ ۵. کتابخانه های مساجد و کتابخانه های عمومی که در خدمت عامۀ مردم در سراسر کشور هستند؛ ۶. کتابخانه های اختصاصی (برای استفاده کنندگان خاص مثلاً کودکان، روشندلان و معلولین). با گسترش و تنوع مواد و منابع اطلاع رسانی در قالب های مختلف ـ ازجمله دیداری ـ شنیداری ـ و نقش اسناد و مدارک تاریخی و دولتی، آرشیوهای منابع دیداری ـ شنیداری و اسناد نیز در کشور تأسیس و راه اندازی شده اند. انجمن کتابداران ایران نیز در ۱۳۴۵ش تأسیس شد. قدیم ترین کتابخانۀ عمومی در جهان اسلام از آن خالد ابن یزید ابن معاویه است که خود در علوم یونانی، به ویژه طب و کیمیا صاحب مطالعات فراوان بود و قدیم ترین کتابخانه در ایران کتابخانۀ آستان قدس رضوی در مشهد است.
wikijoo: کتابخانه_در_ایران