کتابخانه ایاصوفیه

[ویکی اهل البیت] ﺑﻨﺎی «ﺍﻳﺎﺻﻮﻓﻴﻪ»، ﺩﺭ ﻣﻴﺪﺍﻥ «ﺳﻠﻄﺎﻥ ﺍﺣﻤﺪ» ﺍﺳﺘﺎﻧﺒﻮﻝ ﺩﺭ ﺗﺮﻛﻴﻪ،ﻳﻜی ﺍﺯ ﺑﺰﺭگ ﺗﺮﻳﻦ ﺍﺛﺮﻫﺎی ﺗﺎﺭﻳﺨی ﺩﻭﺭﺍﻥ ﺑﻴﺰﺍﻧﺲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺯﻣﺎﻥ ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻨﻮﺱ ﺍﻭﻝ ﺑﻨﺎ ﺷﺪ، ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﺕ 916 ﺳﺎﻝ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻭ ﺑﻪ ﻣﺪﺕ 481 ﺳﺎﻝ ﺩﺭ ﺩﻭﺭﺍﻥ ﻋﺜﻤﺎﻧی ﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﻣﺴﺠﺪ ﻓﻌﺎﻝ ﺑﻮﺩ. ﺍﻳﻦ ﺑﻨﺎی ﺗﺎﺭﻳﺨی ﺑﻪ ﺩﺳﺘﻮﺭ ﺁﺗﺎﺗﻮﺭﻙ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ 1935ﻡ ﺑﻪ ﻣﻮﺯﻩ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ ﻭ ﺩﺭ ﺧﺪﻣﺖ ﺻﻨﻌﺖ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮﺩﻱ ﻗﺮﺍﺭ ﮔﺮﻓﺖ.
کتابخانه ایاصوفیه از ملحقات مسجد ایاصوفیه است که توسط سلطان محمد اول تأسیس شده است. این بنا چه از لحاظ معماری، و چه از حیث داشتن مجموعه کتابی گرانبها، و نیز از بابت خدمه زیادی که نسبت به زمان خود داشته، شایان توجه است. وقفنامه این کتابخانه در شوال 1152ق. تهیه شد و مقدار زیادی از کتاب های آن نیز در شعبان همان سال تأمین گردید، اما مراسم گشایش آن در 24 محرم 1153 انجام گرفت. در این مراسم که محمود اول نیز در آن شرکت داشت، آیین ختم ]صحیح [بخاری صورت گرفت و دعای آن خوانده شد. هریک از محدثان و مفسران، از کتابی "درس افتتاح" دادند، سپس واعظ ایاصوفیه وعظ کرد و آنگاه مراسم نیایش صورت گرفت. پس از مراسم گشایش، پادشاه به کارکنان کتابخانه هدایایی بخشید.
گشایش این کتابخانه، در میان مردم نیز واکنش هایی پدید آورد، مثلا در حماسه ای که به مناسبت گشایش سروده شد، تزیینات بنا وصف شده بود و گفته می شد که همه مردم آن را می پسندیدند. سلطان محمود اول نیز پس از گشایش کتابخانه، بارها به مناسبت هایی از آنجا بازدید کرد و به مسئولان آن، از جمله "حافظ الکتب" (کتابدار)ها، "مُجلِّد" (صحاف)ها، و "مستحفظ" (نگهبان)های آن هدیه ها داد.
به نوشته صبحی محمد، مورخ ترک، کتابخانه ایاصوفیه در بدو تأسیس، مجموعه باارزشی داشته که بالغ بر 4000 جلد می شد. شماری از کتاب های این مجموعه از "خزینه عامره" آورده شده بود؛ و بخش مهمی از آن را دولتمردانی چون صدراعظم، شیخ الاسلام، و "دارالسعاده آغاسی" (رئیس خواجگان حرمسرا)، به رسم هدیه برای سلطان محمود اول، به کتابخانه بخشیده بودند. در فهرست کتاب های این کتابخانه که با دقت تمام تهیه شده، مهر ورود کتاب ها و مهر تأیید بازرس حَرَمین ]مکه و مدینه[، قاضی عسگرهای آناطولی، و روم ایلی مشاهده می شود. از فهرست های دیگر این کتابخانه که در سال های بعد تهیه شده، برمی آید که مجموعه نفیس کتاب های آن با دقت تمام محافظت شده است. کتابخانه ایاصوفیه پنج فهرست دارد که چهارتای آن خطی و یکی چاپی است.
کتابخانه ایاصوفیه در قیاس با دیگر کتابخانه های عثمانی، کارکنان و متصدیان بیشتری داشته است. شمار آنها که به بیست و دو تن می رسید بدین شرح است: شش تن "حافظ کُتُب" (کتابدار)؛ دو نفر "نقطه جی" (نقطه گذار) که علاوه بر تطبیق کتب ]استنساخ شدهصحیح [بخاری می خواندند، تعقیب و صفحه ای را که به آن رسیده بودند یادداشت کنند؛ دو مستحفظ که مأمور حفاظت و نظافت کتابخانه بودند؛ دو "بَوّاب" (دربان)؛ سه فراش (مستخدم)؛ یک "مانی النقوش" (نقاش)؛ دو تعمیرکار که با هم مأمور مرمت کتابخانه بودند؛ یک "قورشونْی" (سُرب کار، ظاهرآ برای مرمت گنبد بناها که با ورقه های سربی پوشانده می شد)؛ و یک "بُخورجی" (مسئول بخور دادن) که کارش معطر کردن فضای کتابخانه بود. برای این کارکنان، در مقایسه با کارکنان سایر کتابخانه ها، دستمزدهای بسیار بالایی تعیین شده بود.
جلسات درس که قبل از کتابخانه ایاصوفیه در چند کتابخانه دیگر نیز دایر شده بود، در این کتابخانه نظم خاصی پیدا کرد. استادانی با عناوین "درس عام" (مدرس علوم دینی)، "محدث"، و "شیخ الُقراء" موظف بودند که در بعضی روزهای هفته برای طلاب تدریس کنند، ضمن آنکه برای طلابی که در این جلسات شرکت می کردند، اجرتی تعیین شده بود.
مجموعه کتابخانه ایاصوفیه در 1347ش./1968، به کتابخانه سلیمانیه انتقال داده شد.