کتاب شناسی

کتاب نگاری[ ۱] یا کتاب شناسی ( به انگلیسی: Bibliography ) عبارت است از مطالعهٔ شکل مادّی کتاب ها، مقایسهٔ اختلافات موجود در چاپ ها، تحریرها و نسخه ها به منظور تعیین تاریخ و تحوّل متن ها. کتابنامه عبارت است از فهرست کتاب ها و دیگر موادّ خواندنی؛ همچنین به فهرستی که در انتهای کتاب ها به عنوان مآخذ می آید، کتابنامه می گویند. [ ۲] کتاب شناسی را با نام دانش کتاب شناسی نیز نام برده اند. کتاب شناسی شامل فهرستی است از منابع ( نوشتارهای علمی شامل مقاله، کتاب، گزارش های علمی و پایان نامه ها ) به صورت مستقیم ( منابع اصلی ) و غیرمستقیم ( منابع فرعی ) مربوط به یک موضوع یا موضوع مورد پژوهش.
در کتاب شناسی تشریحی به ویژه در مورد مقالات پژوهشی به موارد زیر پاسخ داده می شود:
چه کسی؟ ( نویسنده یا نویسندگان ) ؛ در چه منبعی؟ ( عنوان نوشتار یا ارجاع درون متنی ) ؛ با چه روشی؟ ( روش شناسی پژوهش ) ؛ با چه هدفی؟؛ به چه نوع نتایجی؟ ( نوع نتایج مهم است؛ مثلاً راهکار، تفسیر، توصیف، میزان همبستگی، مدل یا روش ) رسیده است. در مورد کتاب علاوه بر این به بخش های کتاب هم اشاره می شود ( البته بخش هایی که به موضوع مربوط هستند ) .
تفاوت کتاب شناسی تشریحی و مرور سابقهٔ موضوع: در اغلب موارد مرور سابقهٔ موضوع با کتاب شناسی تشریحی اشتباه گرفته می شود. کتاب شناسی تشریحی، مقدمهٔ مرور سابقهٔ موضوع ( پیشینهٔ پژوهش ) است. پژوهشگر به واسطهٔ فهرست منابعی که از جستجوی ادبیات رشته به دست می آید، اطلاعاتی را گردآوری می کند که به تحقیق شکل می دهد. هدف کتاب شناسی تشریحی فراهم آوردن پاراگرافی توصیفی از اهداف، زمینه های نظری و از همه مهم تر ارتباط منبع با پژوهش مورد نظر است. این فرایند به تکوین متمرکز پرسش تحقیق کمک می کند. مرور سابقهٔ موضوع از کتاب شناسی تشریحی مناسب حاصل می شود. نتیجه ای که از این طریق به دست می آید، نه تنها اطلاعاتی بیش از فهرست منابع است، بلکه مستندی روایی است که از منابع کتاب شناسی تشریحی بهره می برد و اطلاعات زیر را نیز به آن می افزاید:
۱. مقدمه ای بر مفاد کلی اکتشاف ادبیات موضوع که حاوی پیشنهادهایی برای جهت دادن به پژوهش مورد نظر است. ۲. خلاصه ای از سلسله تحقیقات قبلی که زمینهٔ توجیه پژوهش پیشنهادی را فراهم می آورد، این خلاصه معمولاً شامل دسته بندی مضامین روایی در چارچوب مضامین گسترده تر مشترک است. ۳. مشاهدهٔ وضعیت ادبیات موضوع و امکان گسترش آن با انجام پژوهش پیشنهادی، به عبارت دیگر، مرور کنندهٔ سابقهٔ موضوع باید زمینه های ویژه ای که بیش از این روی آن کار نشده، بحثهایی را که مایل است مورد کنکاش قرار دهد، یا موضوع هایی را که با مطالعه می توانند در چارچوب مفهومی جدیدی تدوین شوند، شناسایی کند. [ ۳]

کتاب شناسی (bibliography)
معادل واژۀ اروپایی بیبلیوگرافی و آن علم و فن گردآوری و تنظیم اطلاعات ظاهری و محتوایی آثار چاپی و غیر چاپی و نسخه های خطی است و همچنین به حاصل و فرآورده این فرآیند که به صورت فهرست و سیاهه ای منظم منتشر می شود نیز کتاب شناسی یا کتاب نامه یا کتاب نگاشت اطلاق می گردد. کتا ب شناسی جزو منابع مرجع است و چون پاسخ مراجعه کننده را به طور مستقیم نمی دهد، بلکه او را به اصل آثار راهنمایی می کند، به منابع مرجع غیر مستقیم یا ردیف دوم شهرت دارد. در گذشته، کتاب شناسی را مترادف با فهرست می دانستند، امّا امروزه فهرست به سیاهه ای از نام و مشخصات مواد کتابی یا غیر کتابی مجموعۀ یک یا چند کتابخانه گفته می شود، در حالی که کتاب شناسی مجموعۀ کتابخانۀ خاصی را مدّ نظر ندارد. در غرب نخستین کتاب شناسی را جالینوس، پزشک یونانی، در قرن ۲م، با عنوان کتاب های 'من تهیه کرد که فهرستی بود از آثار او در ۲ جلد. در ۷۳۱م بید روحانی انگلیسی کتاب تاریخ کلیسایی مردم انگلیس را منتشر کرد و در آخر آن شرح حالی از خود همراه با صورتی از آثارش را درج کرد. با اختراع صنعت چاپ و رونق نشر و افزایش تعداد کتاب ها، آن هم در شمارگان زیاد، نیاز به کتاب شناسی بیش از پیش احساس شد. یوهانس ترتیایم در ۱۴۹۴م، کتاب نویسندگان کلیسایی را تألیف کرد که حاوی آثار ۱۰۰۰ نویسندۀ کلیسایی بود. پس از او کنراد گسنر، طبیعی دان سوئیسی، در ۱۵۴۵، کتاب شناسی جهانی را انتشار داد که فهرست ۱۵هزار کتاب لاتین، عبری و یونانی بود که به ترتیب نام نویسندگان الفبایی شده بود. در ۱۵۴۸ جان بیل، کتاب شناسی آثار نویسندگان انگلیسی را منتشر کرد که می توان آن را نخستین کتاب شناس ملی به حساب آورد. تهیه و تدوین فهرست کتاب های کتابخانه ها سابقه ای کهن در جهان اسلام دارد. ازجمله می توان از فهرست کتابخانۀ نوح سامانی نام برد یا از فهرست کتابخانۀ قرطبه در عهد امویان که به گفته ابن خلدون نام دیوان های شاعران در این کتابخانه بالغ بر ۸۸۰ صحیفه بود. در ۳۷۷ق، الندیم کتاب شناسی الفهرست را تدوین کرد که از قدیمی ترین کتاب شناسی های اسلامی است. در قرن ۱۱ق، حاجی خلیفه مشهور به کاتب چلبی کتاب کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون را تألیف کرد که کتاب شناسی آثار اهل سنت تا آن زمان بود. بر این کتاب اسماعیل پاشای بغدادی ذیلی تألیف کرده است. اهل تشیع نیز کتاب شناسی های متعددی تألیف و تدوین کرده اند، از آن جمله است فهرست شیخ طوسی، مرآت الکتب ثقةالاسلام تبریزی، و کشف الحجب و الاستار کنتوری. اما مشهورترین و مهم ترین کتاب شناسی شیعه الذریعه الی تصانیف الشیعه تألیف شیخ آقابزرگ طهرانی است. کتاب شناسی های اسلامی جملگی بر اساس عنوان کتاب ها و به صورت الفبایی تنظیم شده است و با کتاب شناسی های غربی تفاوت دارد که براساس نام مؤلفان مرتب و منظم می شود. آخرین کتاب شناسی مهمی که در ایران با رعایت سنت اسلامی تدوین شده فهرست کتاب های چاپی فارسی تألیف خان بابا مشار است. در نیمۀ دوم قرن ۲۰، به دلیل ورود کتابداری نوین به ایران، کتاب شناسی ها نیز براساس نام پدیدآورندگان منظم شده است. با پیشرفت دانش و فنآوری و به کارگیری رسانه های جدید نوشتاری، دیداری، شنیداری و رونق کتابخانه ها، کتاب شناسی نیز الزاماً به کتاب محدود نمی شود و می تواند صورت و سیاهه ای از مشخصات کتاب، مقاله، منابع دیداری ـ شنیداری، نقشه و جز آن باشد. کتاب شناسی براساس کاربرد، هدف، موارد استفاده، و گستره انواع مختلفی دارد که از آن جمله است: کتاب شناسی عمومی، کتاب شناسی موضوعی، کتاب شناسی تجاری، کتاب شناسی ملی، کتاب شناسی جهانی، کتاب شناسی جاری، یا کتاب شناسی گذشته نگر. امروزه کتاب شناسی فقط به صورت نسخه چاپی نیست و می تواند به صورت مجازی (رایانه ای یا اینترنتی) نیز در اختیار مراجعه کنندگان قرار گیرد.