کانون نویسندگان ایران

در تاریخ معاصر ایران، نویسندگان برای تثبیت هویت فرهنگیِ خویش و به دست آوردن حق انتشار آزادانۀ اثرشان، همواره به فکر داشتن کانونی از آنِ خود بوده اند؛ اما اقدام آنان با موانع درونی و بیرونیِ گوناگون مواجه می شده است. از این رو، تجمع نویسندگان از حد محفل های کوچکِ افراد هم مشرب، در کافه ها یا خانه های شخصی، فراتر نرفته است. نخستین کنگرۀ نویسندگان ایران (تیرماه ۱۳۲۵) نیز به کوشش انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی به منظور توسعۀ روابط دو کشور، تشکیل شد و حاصل تلاش مستقل نویسندگان ایران نبود؛ بیشتر مناسبتی سیاسی داشت تا ادبی، و به همین دلیل تداوم نیافت. شرکت کنندگان در کنگره خواستار ایجاد «بنیاد اتحاد گویندگان و نویسندگان» شدند. اما این خواست، بیش از دو دهه، به فراموشی سپرده شد. تا این که در شرایطی دیگر و به منظوری متفاوت با منظور نخستین کنگره، بار دیگر مورد توجه نویسندگان قرار گرفت. گردهمایی جمعی از نویسندگان در ۱۳۴۵، برای اعتراض به سانسور، مقدمه ای برای تشکیل کانون نویسندگان بود. آنان با نخست وزیر وقت هم ملاقات بی نتیجه ای داشتند. در ۱۳۴۶، زمانی که دولت به فکر تشکیل «کنگرۀ ملی نویسندگان ایران» افتاد، نُه تن از نویسندگان ضمن بیانیه دربارۀ کنگرۀ نویسندگان، هر نوع کنگرۀ دولتی را تحریم کردند. این بیانیه را جلال آل احمد، داریوش آشوری، نادر ابراهیمی، بهرام بیضایی، محمدعلی سپانلو، اسلام کاظمیه، فریدون معّزی مقدم، اسماعیل نوری علا و هوشنگ وزیری امضا کرده بودند. هر یک از اینان، بیانیه را به امضای عده ای دیگر از نویسندگان رساندند؛ شمار تأییدکنندگان این بیانیه به ۵۲ رسیده بود. آل احمد در اسفند ۱۳۴۶ تشکیل انجمنی از اهل قلم کشور را پیشنهاد داد. پس از چند جلسه بحث و گفت وگو، با صدور منشوری با عنوان «دربارۀ یک ضرورت» (مجلۀ آرش، بهار ۱۳۴۷) و تصویب آیین نامۀ کانون در مجمع عمومی، کانون نویسندگان ایران تشکیل شد. شرکت کنندگان سیمین دانشور را به عنوان رئیس هیئت دبیران انتخاب کردند؛ و در نخستین بیانیۀ خود ـ با امضای ۴۹ شاعر و نویسنده ـ بر «تأمین آزادی بیان مطابق قانون اساسی کشور و اعلامیۀ جهانی حقوق بشر، و دفاع از منافع صنفی اهل قلم» تأکید کردند. دولت، کانون را به رسمیت نشناخت و کوشید از تشکیل جلسات آن جلوگیری کند. پس از دو سال فعالیت، شدت گرفتن سانسور، مرگ نابهنگامِ جلال آل احمد، و اختلافات درونی اعضا، سبب سکوت کانون از ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۶ شد. در ۱۳۵۶، با تغییر اوضاع جهانی و ملی، کانون پس از انتشار چند نامۀ سرگشاده در دفاع از آزادی اندیشه و قلم، با برگزاری «شب های شعر» دورۀ تازه ای از فعالیت خود را شروع کرد. این جلسات با حضور ۶۰ نویسنده و شاعر در انستیتو گوته، وابسته به انجمن فرهنگی ایران و آلمان، از ۱۸ تا ۲۷ مهر ۱۳۵۶ برگزار شد و در دانشگاه صنعتی تداوم یافت. دومین دوره از فعالیت کانون از مهر ۱۳۵۶ تا بهار ۱۳۶۰ به طول انجامید. قرار بود از دوم تا دوازدهم آبان ۱۳۵۸، شب های کانون نویسندگان با عنوان «آزادی و فرهنگ» در دانشگاه تهران برگزار شود. اما مسئولان حفظ امنیت مراسم را به عهده نگرفتند و گروهی از اعضای کانون نیز با برگزاری مراسم مخالفت کردند. هیئت دبیران، که مرکب از محسن یلفانی، احمد شاملو، غلامحسین ساعدی، اسماعیل خویی و باقر پرهام بود، حکم بر تعلیق عضویت پنج تن از اعضا، که وابسته به حزب توده بودند، داد؛ این پنج تن م. ا. آذین، سیاوش کسرایی، هوشنگ ابتهاج، فریدون تنکابنی و محمدتقی برومند بودند. این اقدام، به عنوان عملی غیر دموکراتیک، مورد انتقاد گروهی از اعضای کانون قرار گرفت. درپی آن، ۳۶ نویسنده و شاعر از کانون کناره گرفتند و «شورای نویسندگان و هنرمندان ایران» را تشکیل دادند.