کاروان سرای مادرشاه

بنا دارای ابعاد 75*86 متر است. در چهار گوشهء آن چهار برج مدور و در وسط اضلاع شمالی و جنوبی نیز دو برج پنج ضلعی وجود دارد. دورتادور لبهء فوقانی دیوار خارجی و برجها دیوار جان پناهی با کنگره‏های زیبا و تزئینات‏ آجرکاری وجود دارد. این جان پناه علاوه بر جنبهء تزیینی عاملی‏ بوده است جهت جلوگیری از سقوط مسافران هنگام شب بدین‏ صورت که در شبهای گرم تابستان معمولا مسافران از پشت بام سردر ورودی به صورت پیش‏آمد با دو گوشه پخ است. در قسمت میانی فضای سر پوشیدهء اصلی قرار دارد که درگاه‏ ورودی در آن واقع شده است. درگاه ورودی از طریق دالان کوتاهی به سرسرا می‏رسد. سرسرا مربع شکل‏ بوده و چهار گوشهء آن پخ است و طرفین آن فضاهای مربوط به اقامت نگهبانان و انجام خدماتی همچون خواربارفروشی و نانوایی دیده می‏شود. حیاط مستطیل شکل کاروانسرا با چهار گوشهء پخ به سبک چهار ایوانی است. پشت ایوان‏ بزرگ شرقی، تالار بزرگی قرار دارد. در سه طرف آن صفه‏های‏ عمیق وجود دارد که کمرپوش شده و تشکیل دو طبقه داده‏ است. دورتادور تالار سکوهایی جهت نشستن وجود دارد.
به نظر می‏رسد این تالار محلی برای انجام مراسم پذیرایی از شاهنشاه یا سفیران خارجی بوده است. 18 اتاق گرداگرد حیاط ساخته شده و هر کدام دارای یک ایوان است.
در چهار گوشهء بنا و پشت اتاقها اصطبلها قرار گرفته‏اند، این اصطبلها به دو دستهء تقسیم می‏شوند دستهء اول اصطبلهای‏ ستوندار هستند که در چهار گوشهء بنا قرار دارند و ورود به آنها از طریق گوشه‏های پخ صورت می‏گیرد. این اصطبلها مربع شکل‏ بوده و طرفین آنها صفه‏هایی وجود دارد که داخل هر کدام یک‏ بخاری تعبیه شده است. در فضای مرکزی این اصطبلها مابین‏ چهار ستون مربع شکل، سکویی وجود دارد که به همراه صفه‏ های کناری به عنوان محلی برای اقامت قافله‏داران یا انبار کالاها مورد استفاده بوده‏اند. سیر و عقیده دارد این اصطبلهای چهارگانه‏ برای نگهداری فیل‏هایی بوده که هنگام تشریفات ورود سفرای‏ خارجی به پایتخت، مورد استفاده قرار می‏گرفته‏اند. البته‏ این نظریست که با احتیاط بیشتر باید به آن توجه کرد چرا که‏ در صورت وجود چنین کارکردی به ساخت صفه‏های کناری‏ و سکوی میانی به عنوان فضاهایی که عملکرد انبارداری و بارگیری داشته‏اند، احتیاجی‏ وجود نداشت. دستهء دوم‏ دو اصطبل سراسری پشت‏ اتاقهای شمالی و جنوبی‏ حیاط هستند که طرفین آنها فضاهایی جهت انبار کالا و سکونت چهارپاداران وجود دارد. همانگونه که موریه‏ اشاره می‏کند تأسیساتی‏ همچون حمام و آب انبار داشته است. امروزه هیچ‏ اثری از این دو بنا دیده نمی‏شود. سیرو در حدود 60 سال‏ پیش طرحهایی از آنها ارائه داده است.
در حال حاضر تزیینات بنا شامل آجرکاری نمای دیوار جان پناه است ولی در گذشته دارای کاشیکاری نیز وجود داشته‏ است. مصالح بنا شامل آجر و سنگ است.
هیچ کتیبه‏ای برای تعیین قدمت در بنا وجود ندارد. سیرو بنا را به شاه عباس دوم و یا شاه سلیمان اول صفوی نسبت داده‏ است. اکثر جهانگردان این بنا را از کاروانسراهایی می‏دانند که‏ به امر مادرشاه عباس ساخته شده است ولی مشخص نیست که‏ منظور شاه عباس اول است یا شاه عباس دوم. وجه تسمیهء بنا نیز به همین دلیل است. در این بنا خصوصیات و پیشرفتهایی دیده‏ می‏شود که نشان‏دهندهء انتساب آن به اواخر دورهء صفویست؛به‏ طور مثال اصطبلهای ستوندار که‏ در کاروانسراهای قبل از دوران‏ مغول دیده می‏شود بار دیگر در اواخر دورهء صفوی معمول‏ می‏شود. از طرفی تزیینات آجر کاری از ویژگیهاییست که دوباره‏ از اواخر دورهء صفوی معمول می‏ شود. این تزیینات که در جان‏ پناه کاروانسرا بکار رفته است‏ قابل مقایسه با تزیینات جان‏ پناه کاروانسرای ریاوادبستان‏ است. احتمال دارد کاروانسرای‏ مادرشاه در زمان شاه عباس دوم‏ یا شاه سلیمان و یا شاه سلطان‏ حسین بنا شده باشد. در دورهء ( به تصویر صفحه مراجعه شود ) قاجار تقلیدهای زیادی از بنا صورت گرفته است به‏ عنوان نمونه اصطبلهای‏ ستوندار گوشه‏های‏ کاروانسرا در کارونسرای‏ پرش یا مشیری در راه بوشهر بهشیراز دیده می‏شود. همچنین کاروانسرای راه دار در نزدیکی شیراز نیز تقلیدی‏ از کاروانسرای مادر شاه‏ است. در کاروانسرای ده بید نیز دو اصطبل در دو طرف‏ کاروانسرا وجود دارد که به چهار تالار ستوندار در چهار گوشه‏ منتهی می‏شود، این مسئله از کاروانسرای مادر شاه الهام گرفته‏ شده است.
با توجه به خصوصیات ساختمانی، جلال و شکوه کاروانسرا ، وجود قسمتهایی همچون اصطبلهای ستوندار مخصوص، تالار پذیرایی، امکانات رفاهی مناسب همچون حمام و آب‏ انبار، کاروانسرای مادرشاه از کاروانسراهای سلطنتی محسوب‏ می‏شده و همانند کاروانسرای شیخ علیخان استقبالهای رسمی‏ از پادشاه و سفرای خارجی قبل از ورود به اصفهان در آن‏ صورت می‏گرفته است. همچنین موقعیت مکان نشان‏دهندهء جنبهء تشریفاتی و سلطنتی آن است، به طوریکه در فاصله کمتر از یک منزلی کاروانسرای گز و کاروانسرای مورچه خورت‏ واقع شده است.