کاخ گلستان

نمایی از شمس العماره
نمایی از شمس العماره
نمایی از شمس العماره
نمایی از شمس العماره
نمایی از شمس العماره
باغ گلستان و مجموعۀ عمارات سلطنتی آن، که در طول زمان شکل گرفته، و احداث شده است. بنیان اولیۀ این مجموعه به دورۀ صفوی بازمی گردد. در دورۀ شاه طهماسب اول صفوی، تهران وسعت چندانی نداشت، و این پادشاه بارویی با ۱۱۴ برج بر گرد آن احداث کرد. سپس شاه عباس اول در قسمتی از آن، چهارباغ و چنارستانی ساخت که نطفه های اولیۀ باغ گلستان و ارگ تهران شد. بعدها شاه سلیمان صفوی کاخی در باغ احداث کرد. در دورۀ کریم خان، در این مجموعه ساخت وسازهایی شد و حصار و خندقی بر گرد ارگ بنا گردید. در دورۀ قاجار، ارگ تهران مرکز حکومت ایران شد؛ باغ گلستان در چند مرحله توسعه یافت، و عمارات متعددی در آن احداث شد. در دورۀ پهلوی، مجموعۀ عمارات سلطنتی کاخ گلستان اهمیت خود را حفظ کرد، اما تخریب ها و تغییرات بسیاری نیز صورت گرفت که به ازبین رفتن بعضی از ساختمان ها، باغچه بندی ها، استخرها، و آب نماها منجر گردید.
عمارت تخت مرمر. قدمت این عمارت از سایر عمارات مجموعۀ کاخ گلستان بیشتر است و آن را از آخرین پادشاهان صفوی یا از کریم خان زند دانسته اند. در منابع تاریخی، از این بنا با نام دیوان خانه و دارالحکومه یاد شده است. در دورۀ قاجار، در زمان آقا محمدخان و فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه، تغییرات بسیاری در بنا و تزیینات آن دادند. بنا از ایوانی ستون دار و رفیع در میانه، و اتاق ها و کفش کن هایی در دو سوی آن تشکیل شده است. حدود ۱۲۲۰ق، به فرمان فتحعلی شاه، تختی از سنگ مرمر ساختند و در ایوان این بنا نصب کردند.
خلوت خانۀ کریم خانی. از آثار دورۀ زندیه، که مَفصل بین سه بخش مجموعۀ کاخ گلستان، اندرونی، دیوان خانه، و باغ گلستان بوده است. در دورۀ پهلوی، قسمت های بسیاری، ازجمله حیاط کوچک میانۀ آن تخریب شد، و امروزه بخش کوچکی از آن باقی است. این بخش، ایوانی ستون دار است که تمام سطوح داخلی و خارجی آن پوشیده از کاشی است. حوضی به شکل هشت در میانۀ این فضا قرار دارد.
عمارت موزه. پس از مسافرت ناصرالدین شاه قاجار از اروپا (۱۲۹۴ق/۱۲۵۱ش)، برجای عمارات قدیمی تری در ضلع شمالی باغ گلستان احداث شد، و معمار آن حاج ابوالحسن معمار نوایی بود. در دورۀ پهلوی، تغییرات زیادی در این عمارت دادند. تالار موزه، تالار آینه، و سرسرای ورودی، سه بخش اصلی این عمارت است. بعدها تالار موزه، به سبب وجود تخت طاووس، و برگزاری مراسم سلام در آن، به «تالار سلام» نیز معروف شد. تمامی سطوح داخلی این تالار، ازجمله دیوارها، ستون ها، طاق ها و تویزه ها، پوشیده از تزیینات گچ بری، و در بعضی بخش ها با آینه کاری توأم اند. تالار آینه در طبقۀ فوقانی عمارت قرار دارد، و احداث ساختمان و اجرای تزیینات آن تا ۱۲۶۰ش ادامه داشته است. این تالار تزیینات زیبای آینه کاری بر دیوارها و سقف دارد، و با سه اُرسی زیبا به باغ گلستان روکرده است. سرسرای ورودی، پلکانی مرمرین را دربر می گیرد که راهِ رسیدن به دو فضای تالار موزه و تالار آینه است. بر دیوارها و سقف این فضا نیز تزیینات گچ بری بسیار زیبایی دیده می شود.
عمارت عاج. به دستور ناصرالدین شاه، حدود ۱۲۸۰ق در ضلع شمالیِ باغ گلستان و مجاور عمارت موزه، احداث شد، و حدود ۱۲۵۱ش تغییراتی در آن دادند. مهم ترین فضای این عمارت تالاری مستطیل شکل در طبقۀ فوقانی بناست. این تالار در دورۀ قاجار، محل نگهداری هدایای پادشاهان کشورهای خارجی بوده است. در دورۀ پهلوی، که مهمانی های رسمیِ دربار در این تالار برگزار می شد، در تزیینات و اثاث آن تغییرات بسیاری دادند. در طبقۀ تحتانی این عمارت حوض خانه ای قرار دارد که امروزه به نمایشگاه دایمی تابلوهای نقاشان اروپایی قرن ۱۹ اختصاص یافته است.
عمارت برلیان. به فرمان ناصرالدین شاه، حدود ۱۲۶۶ش، بر طبقۀ زیرین عمارتی قدیمی تر با نام بلور، بنا گردید. سپس در ۱۲۷۹ش، به فرمان مظفرالدین شاه، تاحدی مرمت، و بر تزیینات آن افزوده شد. این عمارت دو تالار در میانه، و اتاق هایی در طرفین آن ها را دربر می گیرد. دیوارها و سقف تالارها و اتاق ها تزیینات آینه کاری دارند.
تالار الماس. این بنا را به دستور فتحعلی شاه قاجار، در جنوب باغ گلستان احداث کردند، و به فرمان ناصرالدین شاه قاجار تغییراتی در بنا و تزیینات آن دادند. این عمارت شامل تالاری به ارتفاع دو طبقه و دو راهرو در طرفین آن، و حوض خانه ای در زیرزمین است. در دورۀ ناصری، تزیینات آینه کاری فتحعلی شاهیِ تالار را به کاغذهای دیواری تبدیل کردند. امروزه بخش وسیعی از این کاغذها ازبین رفته اند.
چادرخانه. در کنار تالار الماس و هم زمان با آن، ساخته شد. در دورۀ قاجار محل نگهداری چادرهای سلطنتی بود. امروزه به نمایشگاه های موقت و سخنرانی های کوچک اختصاص دارد.
عمارت بادگیر. در دورۀ فتحعلی شاه یا ناصرالدین شاه قاجار، در جنوب شرقی باغ گلستان ساخته شد. بنایی است به ارتفاع دو طبقه، با حیاطی مستقل در پشت. چهار بادگیر مرتفع در چهار گوشۀ عمارت قرار دارد. این عمارت تالاری مرتفع، و اتاق ها و کفش کن هایی در طرفین آن را دربر می گیرد. ایوان ستون دارِ جلو ضلع شمالی تالار در دوره های بعد به بنا افزوده شد. دیوارهاو طاقچه های تالار پوشیده از تزیینات و نقاشی های زرنگار است، و بر سقف تالار نقاشیِ همراه با آینه کاری دیده می شود.
شمس العماره. حدود ۱۲۸۲ق، به فرمان ناصرالدین شاه قاجار و به دستیاری دوستعلی خان معیرالممالک و معماری استاد علی محمد کاشی ساخته شد. این بنا ساختمانی مرتفع در ضلع شرقی باغ گلستان است، که تأثیر معماری اروپایی در آن دیده می شود. بخش تحتانی بنا، تالار وسیع و ایوان ستون داری در جلو، آن را دربر می گیرد، و مجموعاً چهار اتاق در طرفین آن قرار گرفته است. در طبقات بالاتر، دو برج گونه به ارتفاع سه طبقه دیده می شود. فضاهای بخش تحتانی تزیینات فراوان گچ بری، آینه کاری، حجاری و نقاشی دارند. در گذشته، استخر وسیعی جلو این عمارت قرار داشته، که در تغییرات دورۀ پهلوی ازبین رفته است.
کتابخانۀ کاخ گلستان. در گوشۀ جنوب شرقی باغ گلستان قرار دارد و در طول زمان در جوار یکی از ورودی های مجموعۀ کاخ، با نام ورودی شمس العماره، شکل گرفته است. این بنا حیاطی کوچک دارد که در دو جبهۀ شمالی و شرقی اش فضاهایی در دو طبقه قرار گرفته اند، و در دو جبهۀ دیگر رواق هایی دیده می شود. در طبقۀ فوقانی ورودی شمس العماره، تالار و ایوان ستون داری قرار دارد که هر دو پوشیده از تزیینات زیبای آینه کاری اند. براساس منابع موجود، این قسمت در ۱۲۶۴ش افزوده شد. از قرار معلوم مدتی محل سکونت مهد علیا، مادر ناصرالدین شاه، بوده است. در دوره های اخیر، این بنا به کتابخانه اختصاص دارد.
کاخ ابیض. در جنوب غربی باغ گلستان قرار دارد، و متأخر بر دیگر ساختمان های این مجموعه است، و از ۱۳۴۷ش، آن را به موزۀ مردم شناسی اختصاص داده اند. بنا کتیبه ای مورخ ۱۲۶۹ش دارد. تالار طبقۀ دوم کاخ ابیض، آن مهم ترین فضای آن به شمار می رود؛ نقل است که این فضا را به اندازۀ فرشی ساخته اند که سلطان عبدالحمید عثمانی به ناصرالدین شاه هدیه کرده بود. نماهای شرقی، شمالی، و جنوبی بنا ترکیبی اروپایی دارند، و تزیینات گچ بری با نقوش اروپایی بر آن ها دیده می شود. اما نمای ضلع غربی، صورتی متفاوت، و ترکیبی مطابق معماری ایرانی دارد. ظاهراً فضاهای این ضلع، از الحاقات دورۀ پهلوی اند.