چهارمقاله

[ویکی نور] چهار مقاله، تألیف احمد بن ‎عمر بن ‎علی نظامی عروضی سمرقندی (متوفی حدود 550ق)، کتابى است مشهور، مشتمل بر حکایات و نوادرى درباره دبیران و شاعران و منجمان و طبیبان، مربوط به قرن ششم هجری.
عنوان اصلى کتاب «مجمع‎ النوادر» است، اما چون مشتمل بر چهار مقاله در فنون مختلف است، به چهار مقاله شهرت یافته است. این کتاب، یکی از نفایس آثار قدیم و نوادر کتب ادبی زبان‎ پارسی‎ ما‎ست که از حیث سلاست انشاء، نزاهت اسلوب و لطافت بیان، دارای اهمیتی شایان بوده و در حدود‎ سال 550ق، به وجود‎ آمده‎ و نمونه دلپذیر انشای هشت قرن پیش می‎باشد. این کتاب را می‎توان به یک منبع روشنایی تشبیه نمود که شاهد زیبای ادبیات ما را از پس ظلمات اعصار‎ سالفه، به فرزندان عصر چهاردهم هجری می‎شناساند.
ازآنجاکه این کتاب، پیش از این معرفی گردیده است، در این نوشتار، به معرفی نسخه‎ای از آن پرداخته شده است که به تصحیح محمد قزوینی و با تصحیح مجدد و شرح لغات و عبارات و توضیح نکات ادبی محمد معین، به چاپ رسیده است.
این نسخه، نواقص موجود در چاپ‎های گذشته را از هر جهت تکمیل کرده است.
این کتاب نخست در تهران، به سال 1305ق، طبع شده و بار دیگر با تصحیح و مقدمه و تعلیقات محمد قزوینی در سال 1327ق، در قاهره چاپ شده و متن نسخه اخیر، در برلین و تهران، چند بار دیگر، به طبع رسیده است. چون از سال چاپ نسخه تصحیح‎شده علامه قزوینی مدت زیادی گذشته و در این مدت، خود وی و فاضلان دیگر در تصحیح متن کتاب و تعلیقات آن، نظرهایی حاصل کرده‎اند و نسخه‎هایی به‎غیر از نسخه‎هایی که در دسترس علامه قزوینی بوده، به دست آمده است، آقای معین، مجموعه تصحیحات و حواشی مذکور را با یادداشت‎های خود تدوین کرده و با مقدمه مفصل و تعلیقات چاپ‎شده و چاپ‎نشده علامه قزوینی و محققان دیگر، با فهرست‎های مختلف، به‎عنوان ضمایم این جلد، به طبع رسانده است. در این مقدمه، ضمن معرفی کتاب و نویسنده آن، نشانه‎های اختصاری که در کتاب به‎کار رفته، توضیح داده شده است.
در این نسخه، ابتدا متن کتاب قرار گرفته و سپس در پایین آن، تعلیقات و حواشی علامه قزوینی ذکر شده و پس از آن، تعلیقات و حواشی دکتر معین درج شده است. کتاب، فاقد فهرست می‎باشد.

(یا: مجمع النوادر) نوشتۀ نظامی عروضی سمرقندی، کتابی به فارسی دربارۀ شرایط احراز چهار شغل دبیری، شاعری، منجّمی و طبابت. این کتاب در ۵۵۰ـ۵۵۲ق نوشته شده و نام اصلی آن مجمع النوادر است، اما به سبب تنظیم مطالب در چهار مقاله، به چهارمقاله آوازه یافته است. کتاب به ابوالحسن حسام الدین علی غوری، از شاهزادگان آل شنسب، پیشکش شده است. در این کتاب، پس از مقدمه، ویژگی های چهار طبقه از مردم، یعنی دبیران و شاعران و منجمان و طبیبان، که پادشاهان به آنان نیازمندند، یاد شده و ضمن هریک، کمابیش دَه حکایت تاریخی آورده شده است. چهارمقاله، به سبب ذکر نام گروهی از نویسندگان، و سخنوران، و پزشکان و منجمان، که در دیگر منابع از آنان یاد نشده است، اهمیت بسیار دارد. همچنین، به سبب شیوۀ نگارش و انشا، ایجاز کلام، کاربرد لغات و اصطلاحات در جای خود از مهم ترین متون نثر فارسی است، اما از نظر تاریخی فاقد اهمیت است. این کتاب به تصحیحمحمد قزوینی (لیدن، ۱۹۰۹)و با شرح لغات و افزوده هایی از محمد معین چاپ (تهران، ۱۳۴۶ش) و به انگلیسی، عربی و اردو نیز ترجمه شده است.