چاپ سنتی پارچه

چاپ سُنتی پارچه
در ایران، روش چاپ سنتی روی پارچه قدمت بسیار دارد که به دو شیوه صورت می گیرد: شیوۀ اول چاپ روی پارچه های پنبه ای و کتانی است و چیت سازی یا قلم کارسازی نام دارد و شیوۀ دوم، روی پارچه های ابریشمی صورت می گیرد و کلاقه ای خوانده می شود. به نظر پروفسور وولف آلمانی، پس از سال ها مطالعه دربارۀ صنایع دستی کهن ایران، واژۀ چیت به معنای پارچه های چاپی است. دورۀ ساسانیان، عصر تکامل روش های نوین در تزیین پارچه است. پارچه های قلم کار ایران، بیشتر در اصفهان، کاشان و یزد تولید می شود. برای تولید قلم کار، علاوه بر پارچه های پنبه ای و کتانی، از قالب های چوبی و رنگ نیز استفاده می کنند. قالب های چوبی را پس از طراحی به اشکال مورد نظر، با مغار، کنده کاری و نقش های آن را برجسته می کنند. در این شیوۀ چاپ، قسمت برجسته با رنگ آغشته می شود و با فشاری که بر سطح قالب وارد می آید، نقش مورد نظر روی پارچه برگردانده می شود. معمولاً برای پارچۀ قلم کار از چهار رنگ استفاده می کنند؛ رنگ طبیعی در چاپ پارچه ای اهمیت خاصی دارد. برای پخش نشدن رنگ در سطح پارچه از روغن کرچک و کتیرا استفاده می شود. در کانون های قلم کاری اصفهان از هر طرح و نقشه در یک زمان به مقدار انبوه تولید می شود؛ هر گروه قلم کاری یک رنگ را چاپ می کند و برای رنگ بعدی آن را به گروه دیگری می دهد. بعد از چاپ، برای تثبیت رنگ پارچه، آن را داخل پاتیلی می ریزند که در آن محلول روناس و پوست ساییده شدۀ انار است؛ سپس می جوشانند و بعد از شست وشوی مجدد خشک می کنند. قبل از چاپ نیز پارچه را دو یا سه روز در آب خیس می کنند تا خشکی و آهار آن از بین برود. از پارچۀ قلم کار، پرده، سفره، رومیزی، بقچه تهیه می کنند. شیوۀ دوم، چاپ کلاقه ای یا «باتیک» است که پارچه بدون وسایل چاپ، رنگ آمیزی و نقش اندازی می شود. واژۀ باتیک برگرفته از زبان مردم جاوه، در اندونزی و به معنای مقاوم است. در این روش، پارچه را با ماده ای مقاوم می پوشانند که مانع از نفوذ رنگ به آن می شود و با شیوه ای خاص، نقوش مورد نظر را روی آن طرح اندازی می کنند. مواد اولیه در چاپ باتیک عبارت اند از پارچۀ ابریشمی، واکس (سقز، موم و پارافین) و رنگ. این چاپ با به کارگیری پارافین و بستن نخ صورت می گیرد. امروزه چاپ باتیک در تبریز و اُسکو رواج دارد. این صنعت، در دیگر شهرستان ها با روش مُهرزنی (باسمه) انجام می شود.