پیکرنگاری درباری

(یا: مکتب زند و قاجار) نقاشی های بزرگ اندازۀ رنگ روغنی که به منظور نصب در کاخ ها و بناهای مجلل و آراستن فضای داخلی آن ها نقاشی می شدند. این مکتب بین قرن ۱۲ تا ۱۴ق، تقریباً بین محمدزمان و کمال الملک، نضج گرفت. پیکرنگاری درباری در زمان فتحعلی شاه به اوج شکوفایی رسید و پس از درگذشت وی در ۱۲۵۰ق راه زوال پیمود. در مکتب زند و قاجار، روش های طبیعت پردازی، چکیده نگاری و آذینگری، با هم سازگار شده، و عینیّت اروپایی و ذهنیّت ایرانی درآمیخته اند. ویژگی های تصویری پیکرنگاری درباری عبارت اند از ساختار اغلب متقارن براساس خطوط عمودی، افقی، و منحنی؛ ساده گرایی در پرداخت سایه روشن و مجسم سازی چهره ها و جامه ها؛ تلفیق نقش مایه های تزیینی و تصویری؛ استفاده از رنگ های محدود؛ بازنمایی پیکر انسان با تجسم جلال، وقار و زیبایی آرمانی به مثابۀ مضمون اصلی، بدون توجه به شبیه سازی و نمایش خصوصیات روانی و فردی اشخاص ـ در این نوع نقاشی افراد اغلب به واسطۀ اشیا معرفی می شدند؛ سطوح و نوارهای تزیینی الماس، مروارید، و زمرد؛ پر شدن فضای دوبعدی به وسیلۀ اشیای فرعی همچون صراحی، جام، میوه، گلدان، و غیره؛ مشخص نبودن منبع نور؛ فاقد سایه بودن سوژه ها؛ مسطح بودن لباس افراد؛ نمایش حیواناتی همچون اسب، شیر، آهو، و برخی حیوانات خانگی همچون گربه و پرندگان؛ استفادۀ همه جانبه از سنّت قرن ۱۱ق و اختلاط منظره سازی سنّتی اروپایی یا مجلس بندی متقارن و یکنواخت، و شعور رنگ شناسی ممتاز ایرانی در مناظر و عمارات و قامت اشخاص. در این مکتب تأثیرپذیری از غرب در منظره ها و بناهایی بازیافتنی است که گاه در پس زمینۀ پرده ها دیده می شدند و تأثیرات محدودی از هندسه مناظر و مقدار مختصری سایه روشن و سه بعدنمایی دارند. مشخصات چهرۀ زنان عبارت بوده است از صورت گرد، چشمان بادامی خمار، ابروان پیوستۀ کمانی، بینی باریک و کوچک و دهان ظریف. مردان (شاهان و شاهزادگان) به صورتی آرمانی با بدنی استوار و شانه هایی پهن و ستبر و کمری باریک و چهره ای زیبا تصویر شده اند، درحالی که دستی به شال کمر و دستی دیگر بر قبضۀ خنجر دارند. مضمون این آثار لذات و زیبایی های میرای زمینی است، به ویژه شاهان، شاهزادگان و رامشگران درباری که تنها در برابر ارسی یا پنجره ای قرار گرفته اند. مهرعلی برجسته ترین نقاش فتحعلی شاه بود، که شمایلی از او را با تاج کیانی و عصایی مرصّع ترسیم کرده است. از دیگر نقاشان این مکتب میرزابابا، لطفعلی خان شیرازی، آقا محمداسماعیل، حیدرعلی اصفهانی، آقا محمدباقر، آقا نجفعلی، آقا زمان، محمد حسن، سیدمیرزا، ابوالقاسم، شیخ عباسی، میرزا احمد، و عبدالله خان در خور ذکرند.