پیشینه اموزش اسلامی

[ویکی فقه] پیشینه آموزش اسلامی. در تاریخ فرهنگ آموزشی اسلامی، تعلیم و تربیت، چنان در بین اقشار مختلف مردم رواج پیدا کرده بود که حکومت های اسلامی ابتدا ضرورتی برای تاسیس مراکز خاص آموزش و پرورش نمی دیدند. تعلیم و تربیت جزو اعمالی محسوب می شد که دارای اجر اخروی می باشد و هر مسلمانی وظیفه ی خود می دانست که تعالیم دینی، مذهبی و اجتماعی و غیره خود را بیاموزد و به کودکان، نوجوانان و جوانان بیاموزد.
مسلمانان علاوه بر تعلیم و تربیت در منازل خود در هر مرکزی که به نوعی مراکز اجتماعات مسلمانان محسوب می شد، به امور آموزشی می پرداختند. در این بین مسجد جایگاه ویژه ای به خود می گرفت. مساجد علاوه بر محل اقامه ی نماز و عبادت و راز و نیاز با خداوند و بررسی مشکلات اجتماع مسلــمانان، مــرکز تعلیم و تربیت نیز محسوب می شد؛ زیرا مسجد از دیدگاه اسلام، تنها محل دعا و نیایش به حساب نمی آید، بلکه کلیه ی امور مسلمانان در درون مسجد سر و سامان می گیرد.از آن جا که تعلیم و تربیت به طور موازی باید در سرلوحه ی امور آموزشی در اسلام قرار گیرد، مسلمانان اگر تصمیم بر تاسیس مرکز آموزشی می گرفتند، معمولاً آن را در کنار مساجد می ساختند و گاه در ساختن مدرسه از صحن مساجد استفاده می شد و معماری مدرسه مانند معماری مساجد بود. ابوحامد غزالی در کتاب های خود نمونه هایی از تعلیم و تربیت یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم) در مساجد را ذکر می کند که پیامبر نیز مشوق و شاهد آن بوده است و بر تعلیم و تربیت تاکید داشته است. «ده تن از اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) گفتند که ما در مسجد قبا سرگرم فراگیری دانش بودیم که ناگهان پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) در آن جا حضور یافت و گفت: آن چه می خواهید بیاموزید خدای شما را پاداش نمی دهد، مگر آن که به کار بندید آن چه را که فرا می گیرید.»
غزالی، ابوحامد، فاتحة العلوم، ص۱۹.
پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) اصحاب در امر آموزش و پرورش مسلمانان از آن حضرت پیروی کردند. این گروه از یاران پیامبر در مسجد پیامبر می نشستند و مردم را به امور دینی و اجتماعی ارشاد و رهبری می کردند. یکی از اصحاب، عبدالله بن عباس بود که در صحن خانه کعبه می نشست و مردم وی را در میان می گرفتند و در تفسیر آیات قرآن، مطالبی از او می پرسیدند.
امین، احمد، فجر الاسلام، دارالکتاب العربی، بیروت ۱۹۶۹، ج۱، ص۱۹۸.
شیوه ی تعلیم و تربیت فوق با تمرکز در مساجد و مدارسی که در کنار مساجد بود، به وسیله ی علمای اسلامی و شاگردان مکتب جعفری ادامه یافت که عالمانی چون شیخ صدوق، کلینی، شیخ مفید و سید مرتضی از مشعل داران تعلیم و تربیت در جوامع شیعی محسوب می شوند.شیعیان چه در زمان حضور ائمه و چه در زمان غیبت، غالبا نقشی در حکومت نداشتند و گاه حکومت های موجود که عمدتا به مذهب اهل سنت گرایش داشتند، مانع فعالیت علمی و آموزشی شیعیان می شدند. از قرن چهارم به بعد که فرهنگ اسلامی رو به توسعه گذاشت، تعلیم و تربیت نیز به مرور از صحن مساجد و مدارس کنار مساجد به مدارس مستقل و جداگانه انتقال یافت و مدارس و مراکز علمی در کشورهای اسلامی تاسیس شد.تاسیس نظامیه ها که به وسیله ی حاکمان اهل سنت صورت گرفت، سرآغاز دگرگونی در نظام آموزشی کشورهای اسلامی محسوب می شد. نظامیه های اهل سنت، مراکز فعالیت های علمی عصر بود و اساتید آن ها غالباً علمای بزرگ آن عصر محسوب می شدند. از تمام بلاد اسلامی به این مدارس روی می آوردند و در این مدارس، هم حجره و ماوایی برای سکونت داشتند و هم معیشت آنان فراهم بود. علاوه بر این کتاب خانه و بیمارستان، مسجد و مجلس وعـــظ در دسـترس آنان بود. در این نظامیه ها مدرسان دارای درجاتی بودند و با عناوین استاد و مدرس و معید، با لباس های خاص ظاهر می شدند و ظاهراً دانشگاه های اروپا بعدها از آنان تقلید کردند.
زرین کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، شرکت سهامی انتشار، تهران ۱۳۴۸، ص۲۹-۳۸.
...