پهلوی، سلسله (۱۳۰۴ـ۱۳۵۷ش)
پهلوی، سلسله
پهلوی، سلسله
آخرین سلسلۀ پادشاهی ایران . دوران این سلسله را می توان به دو دورۀ مجزا تقسیم کرد:۱. رضاشاه (حک: ۱۳۰۴ـ۱۳۲۰ش ). این دوره ، از جنبۀ حکومتی ، دورۀ استقرار حاکمیت نظامی و پیوند دیوان سالاری سنتی با عناصر نوگرا و شکل گیری نهادهای جدید و نظام اداری بود. از جنبۀ اجتماعی ـ سیاسی ، دورۀ انتقال از نظام فئودالی و حاکمیت چندگانه به حاکمیت متمرکز، و از جنبۀ فرهنگی ـ مذهبی ، دورۀ برخورد ارزش های سنتی و مذهبی با فرهنگ غربی ، و از جنبۀ اقتصادی ، دورۀ تکوین صنایع جدید بر پایۀ فنّاوری غربی بود. دولت های این دوره غالباً ترکیبی از نخبگان و سیاستمداران دورۀ قاجار و گروهی از نوگرایان جدید بود که اقدامات نوگرایانۀ رضاشاه عموماً توسط این گروه صورت می گرفت ، اما تصمیم نهایی منوط به نظر شاه بود و دولت ها مجری کامل اوامر او بودند. برنامه حکومت رضاشاه برای تحول ساختار سنتی جامعه ، اصلاحات از بالا یا نوسازی آمرانه بود که بر ساختار قدیمی تحمیل شد. آهنگ شتابان فرآیند نوسازی و تعارض آن با ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه ، به ویژه با باورهای مذهبی ، ناهمگونی محسوسی پدید آورد که پذیرش عمومی را به همراه نداشت . رویکرد حکومت نسبت به ادارۀ جامعه ، غیر دینی بود و عرفی کردن تعلیمات عمومی و عالی و دادگستری از اقدامات بسیار مهم این زمان به شمار می رفت و برای زدودن مظاهر مذهب از ارکان جامعه ، برنامه هایی به کار گرفته شد که گاه به مقاومت های مردمی در برابر آن ها می انجامید. ملی گرایی افراطی به بهانۀ احیای جلوه های عظمت ایران باستان ، در عصر پهلوی نمود روشنی داشت . این رویکرد که با اسلام زدایی همراه بود، همه ابعاد جامعه ، به خصوص امور فرهنگی را در برمی گرفت . جریان باستان ستایی رژیم ، جانشینی برای جریان روشنفکری و پرکردن خلأ ناشی از آن محسوب می شد. در این دوره آزادی قلم و بیان از جامعه رخت بربست و اختناق کامل سیاسی پدید آمد و روزنامه نگاران ، موظف به نشر افکار حکومتی شدند و «ادارۀ سیاسی شهربانی «به سانسور کتاب ها و مطبوعات پرداخت . تأسیس دانشگاه تهران (۱۳۱۳) و اعزام دانشجو به اروپا برای تحصیل علوم و فنون جدید از دیگر اقدامات مهم فرهنگی این دوره بود. در این دوره طرح های اقتصادی بلند مدتی چون ایجاد راه های شوسه و راه آهن سراسری ، به اجرا درآمد و کارخانه های جدیدی با سرمایه های دولتی تأسیس شد. انحصار تجارت خارجی نیز در دست دولت قرار داشت ، اما ساختار کشاورزی بدون اصلاح و تغییر اساسی ، به سبک سنتی باقی ماند و زمین داران بزرگ همچنان نیمی از زمین های کشور را در اختیار داشتند؛ در ۱۳۱۲ دولت ایران ، «قرارداد دارسی» را یک طرفه لغو و قرارداد جدیدی با شرکت نفت ایران و انگلیس منعقد کرد که گرچه سهم ایران از فروش نفت افزایش یافت اما در دراز مدت به زیان ایران بود. در سیاست خارجی ، «سیاست بی طرفی »، مبنایی برای روابط و مناسبات با سایر دول بود. اما سیاست انگلیس همواره در این عصر، سیاست مسلط در کشور و منطقه بود. در نیمۀ دوم حکومت رضاشاه ، روابط سیاسی ـ اقتصادی ایران و آلمان رو به گسترش نهاد تا بدان حد که آلمان به صورت بزرگترین شریک تجاری ایران درآمد. با آغاز جنگ جهانی دوم در شهریور ۱۳۱۸، دولت ایران اعلام بی طرفی کرد. با وجود این ، نیروهای متفقین در شهریور ۱۳۲۰، پس از حمله به ایران ، این کشور را اشغال کردند و رضاشاه را که پایگاهی در میان مردم نداشت از سلطنت خلع و فرزندش محمدرضا را به سلطنت نشاندند.
۲. محمدرضا شاه (حک: ۱۳۲۰ـ۱۳۵۷ش ). این دوره را می توان در سه زمینۀ زیر بررسی کرد: الف . وضع سیاسی ـ نظامی ـ امنیتی؛ با اشغال کشور و سقوط رژیم استبدادی رضاشاه و پیامدهای ناشی از خلأ قدرت ، شیرازۀ نظام سیاسی و اداری و تشکیلات ارتش به یکباره فرو ریخت و محمدرضاشاه که جوان و بی تجربه و سست اراده بود، قدرت کنترل اوضاع داخلی و جلوگیری از اقدامات و مداخلات نیروهای اشغالگر خارجی را نداشت . از سوی دیگر طیف گسترده ای از گرایش های سیاسی ، از راست افراطی تا چپ تندرو، که عمدتاً وابسته و ساخته و پرداختۀ قدرت های خارجی و فاقد پشتیبانی مردمی بودند، در برابر هم صف آرایی کردند. بحران سیاسی آذربایجان و کردستان که از سوی شوروی حمایت می شد و رژیم ایران را با تهدید تجزیه طلبی روبه رو می کرد، ایران را به اندیشه تقویت قوای نظامی به سمت اتحاد با امریکا برای دفع تهدیدات خارجی و دریافت کمک ها و تجهیزات نظامی سوق داد. این سیاست در بلند مدت موجبات وابستگی سیاست ایران و مآلاً پیروی از سیاست های خارجی را فراهم آورد و اساس استقلال و حاکمیت ملی را از همان سال های آغازین عصر پهلوی دوم متزلزل کرد. به دنبال آن ، آموزش و تجهیز نیروهای نظامی ایران به امریکایی ها واگذار و با حمایت سیاسی قاطع آن ها، سرانجام بحران آذربایجان و کردستان در ۱۳۲۵ خاموش شد. امریکا از طریق اصل چهار ترومن به ایران کمک های اقتصادی داد و در ۱۳۲۹ قرارداد همکاری دفاعی دوجانبه ای با این کشور به امضا رساند. با کوشش خستگی ناپذیر گروهی از رجال مستقل ملی به رهبری دکتر محمد مصدق و حمایت های آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی ، صنعت نفت در سراسر کشور ملی اعلام شد (اسفند ۱۳۲۹) و مدتی بعد، دکتر مصدق به نخست وزیری رسید و دستور خلع ید از شرکت نفت را صادر کرد (۱۳۳۰). اما دولت انگلستان خرید نفت ایران را تحریم کرد و امریکا نیز علی رغم حمایت اولیه از مصدق، حاضر به خرید نفت ایران نشد و دولت مصدق را در ۲۸ مرداد ۳۲ ساقط کرد. در ۱۳۳۴ ایران به پیمان بغداد پیوست و عملاً به یکی از حلقه های تدافعی غرب در برابر اتحاد شوروی تبدیل شد. پس از کودتا، شاه به سرعت همۀ اهرم های قدرت را در دست گرفت و دولت های مطیع و دست نشانده ای را بر سر کار آورد. با پیروزی دموکرات ها در امریکا شاه ناگزیر به انجام اصلاحات موردنظر امریکا گردید. از این رو در فروردین ۱۳۴۰ علی امینی ، چهرۀ اصلاح طلب موردنظر امریکا، بر سر کار آمد. اما شاه در سفر به امریکا، قول داد که اصلاحات را شخصاً اجرا خواهد کرد و از این رو امینی را برکنار (تیر ۱۳۴۱) و عَلَم را بر سر کار آورد. شاه در ۶ بهمن ۱۳۴۱ برنامۀ اصلاحات را در شش اصل اعلام داشت که «انقلاب سفید» یا «انقلاب شاه و ملت» نامیده شد. او برای تحقق اصلاحات ، روابط سیاسی ـ اقتصادی ایران را با شوروی و بلوک شرق بهبود بخشید و در عوض به تبلیغات مخالف آن ها پایان داد. علما و روحانیان که اصلاحات شاه را مطابق خواست امریکا و به زیان مردم و بعضاً معارض احکام اسلامی می دانستند با آن مخالفت کردند. سال بعد که مجلسین ایران ، «لایحه کاپیتولاسیون» را تصویب کردند با مخالفت سخت امام خمینی روبرو شد که متعاقب آن ، وی دستگیر و به ترکیه و سپس به نجف تبعید گردید (آبان ۴۳). در بهمن ۴۳ منصور ـ نخست وزیر ـ ترور شد و به قتل رسید و دو ماه بعد نیز شاه ترور شد که جان سالم به در برد. پس از واقعه ۱۵ خرداد ۴۲، رژیم شاه هرگونه فعالیت سیاسی مخالف را ممنوع کرد؛ از این رو نیروهای سیاسی جوان که امکان فعالیت آزاد نداشتند، به فعالیت های سیاسی زیرزمینی و مسلحانه روی آوردند که به مدت چند سال دردسر بزرگی برای رژیم ، محسوب می شدند. با پنج برابر شدن قیمت نفت در اواخر ۱۳۵۲، خرید تسلیحاتی ایران ابعاد بی سابقه ای یافت و آرزوی دیرینۀ شاه که همان ابرقدرت منطقه شدن بود، جامۀ عمل پوشید. ارتش ایران که امکانات و آمادگی جذب ، استفاده ، تعمیر و نگهداری این همه سلاح را نداشت ناگزیر به جذب هزاران نفر از مستشاران نظامی امریکایی با حقوق و مزایای گزاف گردید. شاه به پشتوانه این ارتش ، به درخواست عمان ، به ظفار لشکرکشی کرد و به تحریک کُردهای مخالف رژیم بعث عراق پرداخت ، اما سرانجام در ۱۳۵۳ با دولت عراق صلح کرد و از حمایت کُردها چشم پوشید. در ۱۳۴۹ نیز رژیم ایران ، با موافقت قبلی انگلستان و امریکا، استقلال بحرین را ـ که تا پیش از آن بخشی از سرزمین ایران به شمار می رفت ـ پذیرفت . رژیم ایران در ۱۳۲۸ اسرائیل را به صورت دوفاکتو به رسمیت شناخت، اما در دولت دکتر مصدق با آن قطع رابطه کرد. پس از کودتا بار دیگر رابطه سیاسی ایران با آن کشور برقرار شد. پس از یک دورۀ سردی و تنش در روابط رژیم ایران و کشورهای عربی ، روابط ایران و مصر بهبود یافت (شهریور ۴۹) و رابطه با جمهوری خلق چین نیز عادی شد. مناسبات با پاکستان و ترکیه هم بسیار نزدیک و دوستانه بود. ب . وضع اقتصادی؛ اشغال ایران توسط متفقین پیامدهای مخربی در کشور بر جای گذارد. پس از پایان جنگ و خروج نیروهای متفقین از کشور، وضع اقتصادی تا حدودی بهبود یافت و دولت برای برطرف کردن کسری بودجه در قالب برنامه های اقتصادی به جذب کمک های خارجی روی آورد. با نخست وزیری دکتر مصدق و خلع ید از شرکت نفت ، صادرات نفت ایران قطع شد و مصدق ناگزیر برنامه اقتصادی بدون درآمد نفت را در دستور کار قرار داد و توانست با افزایش صادرات غیرنفتی ، مازاد تجاری نیز به دست آورد. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و انعقاد قراردادهای جدید نفتی ، دریافت کمک های خارجی به ویژه امریکایی ، سرمایه گذاری خارجی ، توسعه بخش صنعتی و اجرای برنامه های گسترده تر اقتصادی با دخالت مستقیم دولت آغاز شد که تا اندازه ای به بهبود اقتصاد کشور، اما به ثروتمند شدن بخشی از قشرها و تشدید اختلاف طبقاتی و سطح زندگی مردم انجامید. ظهور دوگانگی شهری و اختلاف میان روستا و شهر از پیامدهای دیگر این تحولات بود. برنامه اصلاحات ارضی (۱۳۴۰) که محور اصلاحات مورد نظر امریکا و انقلاب سفید شاه بود در عمل نتایج معکوسی به بار آورد. از آن به بعد، هر چند ساختار کشاورزی و روستایی دگرگون شد، ولی تغییرات چندانی صورت نگرفت. با حمایت های نامحدود دولت از سرمایه داران خصوصی ، سرمایه گذاری های بزرگ در صنعت ، اعطای معافیت های گمرکی ، افزایش بهای فروش کالاها و خدمات و بالاخره راهیابی برخی از محصولات کارخانه ای به بازار کشورهای منطقه ، امکانات وسیعی برای پیشرفت و تحول صنایع به وجود آمد و شمار زیادی از بانک های تخصصی ، ادارات فنی و صنعتی ، آموزشگاه ها و دانشکده های فنی تأسیس شد و مراکز و قطب های صنعتی مختلفی شکل گرفت . درآمدهای دولت عمدتاً به واسطه افزایش ناگهانی بهای نفت به ویژه از ۱۳۵۲ به بعد، به شیوۀ صحیح سرمایه گذاری نشد و همین امر پیامدهای منفی آن را تشدید کرد. کاهش بهای نفت از ۱۳۵۳ به بعد و تنزل بیش از حد درآمدهای دولت ، به ایجاد نارضایتی های عمده در جامعه منجر شد. رشد اقتصادی آن سال ها که در عین حال باعث بالا رفتن انتظارات و توقعات طبقات مختلف اجتماعی شده بود، پس از برخورد با بحران قیمت ها، جای خود را به رکود و تنزل داد و درنتیجه ، انتظار و امید مردم را به یأس و سرخوردگی تبدیل کرد که به نوبه خود از عوامل فروپاشی رژیم بود. ج . وضع اجتماعی و فرهنگی؛ با گسترش نوسازی و صنعتی شدن کشور، طبقات سنتی رو به افول نهادند و قشرهای جدید اجتماعی با تکیه بر جنبه های مختلف تجدد وارد صحنه شدند. زندگی سیاسی و فرهنگی بر پایۀ دیدگاه های غیرسنتی بنیان گذارده شد و روند اصلی زندگی فرهنگی این قشرها، متمایل به تجدد خواهی سکولار گردید تا آن جا که واکنش پیکرۀ اصلی جامعه را برانگیخت که تأکید بر ارزش های دینی ، بارزترین وجه این واکنش بود. این وضع، که با واقعیت و بافت اجتماعی سازگار نبود، در تشدید شکاف بین مردم و ارکان حکومت تأثیر گذاشت . افزایش جمعیت شهرنشین و رشد آموزش عالی از مهم ترین عوامل گسترش طبقه متوسط جدید محسوب می شد. ازدیاد درآمد و مصرف در شهر و زوال کشاورزی و روستانشینی و زندگی عشایری و ایلی ، به مهاجرت جمعی روستاییان به شهرها انجامید. فرآیند نوسازی ، به ویژه بعد از اجرای اصلاحات ارضی ، مناسبات سنتی را در روستاها حذف نمود. گرایش جامعه به سوی صنعتی شدن و حمایت های مالی و سیاسی دولت از نوسازی صنعتی موجب شد که نقش صاحبان سرمایه و نخبگان مالی صنعتی افزایش یابد و جانشین نقش زمین داران بزرگ شود. نخبگان دیوان سالار که به منظور اجرای برنامه های نوسازی غرب گرای شاه برگزیده شده بودند، مستقیماً در معرض خودکامگی روز افزون حکومت قرار داشتند. روحانیت در این دوره با حفظ نظام آموزشی و ساختار سنتی خود، به اصلاحاتی درونی دست زد و برخی روش های نوین آموزشی را به کار بست . حاصل این اقدامات اصلاحی ، حضور شماری درخور توجه از روحانیان فاضل و جوان در مساجد و مدارس و نهادهای دیگر بود که در رویکرد نسل جدید به دین ، تأثیری جدی داشت . مراکز نوین تبلیغ دینی نیز به پایمردی شماری از روحانیان و دانشگاهیان تأسیس شد که برنامه های فرهنگی و علمی آن با توجه به مخاطبان تنظیم گردیده بود. حاصل این اقدامات ، احیا و تقویت روح دینی دانشجویان و دانشگاهیان و رشد قشر جدید روشنفکران مذهبی بود. برنامه فرهنگی شاه نیز از دو عنصر کاملاً متضاد تشکیل می شد: نخست ، احیای فرهنگ کهن ایرانی و در رأس آن نظام شاهنشاهی و دیگر اقبال شدید به ترویج مظاهر و ظواهر فرهنگ غربی . در مرداد ۱۳۵۶ آن سال امیرعباس هویدا پس از سیزده سال نخست وزیری کنار رفت و جمشید آموزگار بر سر کار آمد، او کوشید تا به نابسامانی هایی که به شدت رو به گسترش بود سامان دهد. اما موفق نشد. در دوره نخست وزیری او دامنه نارضایتی ها در سراسر کشور گسترش یافت و برای نخستین بار در ایران نشانه های انقلاب عمومی و ناتوانی نیروهای دولتی در مقابله با آن دیده شد. درپی استعفای آموزگار، جعفر شریف امامی بر سر کار آمد. گرچه او سیاستمدار با تجربه تری بود، اما نتوانست با بحران رویارویی کند و ظرف مدت کوتاهی حکومت و به دنبال وقایع خونین ۱۷ شهریور ۵۷ و وسعت گرفتن دامنه انقلاب در ۱۴ آبان همان سال ، صحنه سیاست را ترک کرد. پس از وی به ترتیب ارتشبد غلامرضا ازهاری و شاپور بختیار، مدت کوتاهی بر سر کار آمدند، اما آنان نیز نتوانستند حکومت پهلوی را حفظ کنند. سرانجام عمر سلسله پهلوی و بلکه عمر رژیم سلطنتی با انقلاب سراسری مردم ایران به رهبری امام خمینی (ره) در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ به پایان آمد و نظام شاهنشاهی در ایران برچیده شد.
پهلوی، سلسله
پهلوی، سلسله
آخرین سلسلۀ پادشاهی ایران . دوران این سلسله را می توان به دو دورۀ مجزا تقسیم کرد:۱. رضاشاه (حک: ۱۳۰۴ـ۱۳۲۰ش ). این دوره ، از جنبۀ حکومتی ، دورۀ استقرار حاکمیت نظامی و پیوند دیوان سالاری سنتی با عناصر نوگرا و شکل گیری نهادهای جدید و نظام اداری بود. از جنبۀ اجتماعی ـ سیاسی ، دورۀ انتقال از نظام فئودالی و حاکمیت چندگانه به حاکمیت متمرکز، و از جنبۀ فرهنگی ـ مذهبی ، دورۀ برخورد ارزش های سنتی و مذهبی با فرهنگ غربی ، و از جنبۀ اقتصادی ، دورۀ تکوین صنایع جدید بر پایۀ فنّاوری غربی بود. دولت های این دوره غالباً ترکیبی از نخبگان و سیاستمداران دورۀ قاجار و گروهی از نوگرایان جدید بود که اقدامات نوگرایانۀ رضاشاه عموماً توسط این گروه صورت می گرفت ، اما تصمیم نهایی منوط به نظر شاه بود و دولت ها مجری کامل اوامر او بودند. برنامه حکومت رضاشاه برای تحول ساختار سنتی جامعه ، اصلاحات از بالا یا نوسازی آمرانه بود که بر ساختار قدیمی تحمیل شد. آهنگ شتابان فرآیند نوسازی و تعارض آن با ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه ، به ویژه با باورهای مذهبی ، ناهمگونی محسوسی پدید آورد که پذیرش عمومی را به همراه نداشت . رویکرد حکومت نسبت به ادارۀ جامعه ، غیر دینی بود و عرفی کردن تعلیمات عمومی و عالی و دادگستری از اقدامات بسیار مهم این زمان به شمار می رفت و برای زدودن مظاهر مذهب از ارکان جامعه ، برنامه هایی به کار گرفته شد که گاه به مقاومت های مردمی در برابر آن ها می انجامید. ملی گرایی افراطی به بهانۀ احیای جلوه های عظمت ایران باستان ، در عصر پهلوی نمود روشنی داشت . این رویکرد که با اسلام زدایی همراه بود، همه ابعاد جامعه ، به خصوص امور فرهنگی را در برمی گرفت . جریان باستان ستایی رژیم ، جانشینی برای جریان روشنفکری و پرکردن خلأ ناشی از آن محسوب می شد. در این دوره آزادی قلم و بیان از جامعه رخت بربست و اختناق کامل سیاسی پدید آمد و روزنامه نگاران ، موظف به نشر افکار حکومتی شدند و «ادارۀ سیاسی شهربانی «به سانسور کتاب ها و مطبوعات پرداخت . تأسیس دانشگاه تهران (۱۳۱۳) و اعزام دانشجو به اروپا برای تحصیل علوم و فنون جدید از دیگر اقدامات مهم فرهنگی این دوره بود. در این دوره طرح های اقتصادی بلند مدتی چون ایجاد راه های شوسه و راه آهن سراسری ، به اجرا درآمد و کارخانه های جدیدی با سرمایه های دولتی تأسیس شد. انحصار تجارت خارجی نیز در دست دولت قرار داشت ، اما ساختار کشاورزی بدون اصلاح و تغییر اساسی ، به سبک سنتی باقی ماند و زمین داران بزرگ همچنان نیمی از زمین های کشور را در اختیار داشتند؛ در ۱۳۱۲ دولت ایران ، «قرارداد دارسی» را یک طرفه لغو و قرارداد جدیدی با شرکت نفت ایران و انگلیس منعقد کرد که گرچه سهم ایران از فروش نفت افزایش یافت اما در دراز مدت به زیان ایران بود. در سیاست خارجی ، «سیاست بی طرفی »، مبنایی برای روابط و مناسبات با سایر دول بود. اما سیاست انگلیس همواره در این عصر، سیاست مسلط در کشور و منطقه بود. در نیمۀ دوم حکومت رضاشاه ، روابط سیاسی ـ اقتصادی ایران و آلمان رو به گسترش نهاد تا بدان حد که آلمان به صورت بزرگترین شریک تجاری ایران درآمد. با آغاز جنگ جهانی دوم در شهریور ۱۳۱۸، دولت ایران اعلام بی طرفی کرد. با وجود این ، نیروهای متفقین در شهریور ۱۳۲۰، پس از حمله به ایران ، این کشور را اشغال کردند و رضاشاه را که پایگاهی در میان مردم نداشت از سلطنت خلع و فرزندش محمدرضا را به سلطنت نشاندند.
۲. محمدرضا شاه (حک: ۱۳۲۰ـ۱۳۵۷ش ). این دوره را می توان در سه زمینۀ زیر بررسی کرد: الف . وضع سیاسی ـ نظامی ـ امنیتی؛ با اشغال کشور و سقوط رژیم استبدادی رضاشاه و پیامدهای ناشی از خلأ قدرت ، شیرازۀ نظام سیاسی و اداری و تشکیلات ارتش به یکباره فرو ریخت و محمدرضاشاه که جوان و بی تجربه و سست اراده بود، قدرت کنترل اوضاع داخلی و جلوگیری از اقدامات و مداخلات نیروهای اشغالگر خارجی را نداشت . از سوی دیگر طیف گسترده ای از گرایش های سیاسی ، از راست افراطی تا چپ تندرو، که عمدتاً وابسته و ساخته و پرداختۀ قدرت های خارجی و فاقد پشتیبانی مردمی بودند، در برابر هم صف آرایی کردند. بحران سیاسی آذربایجان و کردستان که از سوی شوروی حمایت می شد و رژیم ایران را با تهدید تجزیه طلبی روبه رو می کرد، ایران را به اندیشه تقویت قوای نظامی به سمت اتحاد با امریکا برای دفع تهدیدات خارجی و دریافت کمک ها و تجهیزات نظامی سوق داد. این سیاست در بلند مدت موجبات وابستگی سیاست ایران و مآلاً پیروی از سیاست های خارجی را فراهم آورد و اساس استقلال و حاکمیت ملی را از همان سال های آغازین عصر پهلوی دوم متزلزل کرد. به دنبال آن ، آموزش و تجهیز نیروهای نظامی ایران به امریکایی ها واگذار و با حمایت سیاسی قاطع آن ها، سرانجام بحران آذربایجان و کردستان در ۱۳۲۵ خاموش شد. امریکا از طریق اصل چهار ترومن به ایران کمک های اقتصادی داد و در ۱۳۲۹ قرارداد همکاری دفاعی دوجانبه ای با این کشور به امضا رساند. با کوشش خستگی ناپذیر گروهی از رجال مستقل ملی به رهبری دکتر محمد مصدق و حمایت های آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی ، صنعت نفت در سراسر کشور ملی اعلام شد (اسفند ۱۳۲۹) و مدتی بعد، دکتر مصدق به نخست وزیری رسید و دستور خلع ید از شرکت نفت را صادر کرد (۱۳۳۰). اما دولت انگلستان خرید نفت ایران را تحریم کرد و امریکا نیز علی رغم حمایت اولیه از مصدق، حاضر به خرید نفت ایران نشد و دولت مصدق را در ۲۸ مرداد ۳۲ ساقط کرد. در ۱۳۳۴ ایران به پیمان بغداد پیوست و عملاً به یکی از حلقه های تدافعی غرب در برابر اتحاد شوروی تبدیل شد. پس از کودتا، شاه به سرعت همۀ اهرم های قدرت را در دست گرفت و دولت های مطیع و دست نشانده ای را بر سر کار آورد. با پیروزی دموکرات ها در امریکا شاه ناگزیر به انجام اصلاحات موردنظر امریکا گردید. از این رو در فروردین ۱۳۴۰ علی امینی ، چهرۀ اصلاح طلب موردنظر امریکا، بر سر کار آمد. اما شاه در سفر به امریکا، قول داد که اصلاحات را شخصاً اجرا خواهد کرد و از این رو امینی را برکنار (تیر ۱۳۴۱) و عَلَم را بر سر کار آورد. شاه در ۶ بهمن ۱۳۴۱ برنامۀ اصلاحات را در شش اصل اعلام داشت که «انقلاب سفید» یا «انقلاب شاه و ملت» نامیده شد. او برای تحقق اصلاحات ، روابط سیاسی ـ اقتصادی ایران را با شوروی و بلوک شرق بهبود بخشید و در عوض به تبلیغات مخالف آن ها پایان داد. علما و روحانیان که اصلاحات شاه را مطابق خواست امریکا و به زیان مردم و بعضاً معارض احکام اسلامی می دانستند با آن مخالفت کردند. سال بعد که مجلسین ایران ، «لایحه کاپیتولاسیون» را تصویب کردند با مخالفت سخت امام خمینی روبرو شد که متعاقب آن ، وی دستگیر و به ترکیه و سپس به نجف تبعید گردید (آبان ۴۳). در بهمن ۴۳ منصور ـ نخست وزیر ـ ترور شد و به قتل رسید و دو ماه بعد نیز شاه ترور شد که جان سالم به در برد. پس از واقعه ۱۵ خرداد ۴۲، رژیم شاه هرگونه فعالیت سیاسی مخالف را ممنوع کرد؛ از این رو نیروهای سیاسی جوان که امکان فعالیت آزاد نداشتند، به فعالیت های سیاسی زیرزمینی و مسلحانه روی آوردند که به مدت چند سال دردسر بزرگی برای رژیم ، محسوب می شدند. با پنج برابر شدن قیمت نفت در اواخر ۱۳۵۲، خرید تسلیحاتی ایران ابعاد بی سابقه ای یافت و آرزوی دیرینۀ شاه که همان ابرقدرت منطقه شدن بود، جامۀ عمل پوشید. ارتش ایران که امکانات و آمادگی جذب ، استفاده ، تعمیر و نگهداری این همه سلاح را نداشت ناگزیر به جذب هزاران نفر از مستشاران نظامی امریکایی با حقوق و مزایای گزاف گردید. شاه به پشتوانه این ارتش ، به درخواست عمان ، به ظفار لشکرکشی کرد و به تحریک کُردهای مخالف رژیم بعث عراق پرداخت ، اما سرانجام در ۱۳۵۳ با دولت عراق صلح کرد و از حمایت کُردها چشم پوشید. در ۱۳۴۹ نیز رژیم ایران ، با موافقت قبلی انگلستان و امریکا، استقلال بحرین را ـ که تا پیش از آن بخشی از سرزمین ایران به شمار می رفت ـ پذیرفت . رژیم ایران در ۱۳۲۸ اسرائیل را به صورت دوفاکتو به رسمیت شناخت، اما در دولت دکتر مصدق با آن قطع رابطه کرد. پس از کودتا بار دیگر رابطه سیاسی ایران با آن کشور برقرار شد. پس از یک دورۀ سردی و تنش در روابط رژیم ایران و کشورهای عربی ، روابط ایران و مصر بهبود یافت (شهریور ۴۹) و رابطه با جمهوری خلق چین نیز عادی شد. مناسبات با پاکستان و ترکیه هم بسیار نزدیک و دوستانه بود. ب . وضع اقتصادی؛ اشغال ایران توسط متفقین پیامدهای مخربی در کشور بر جای گذارد. پس از پایان جنگ و خروج نیروهای متفقین از کشور، وضع اقتصادی تا حدودی بهبود یافت و دولت برای برطرف کردن کسری بودجه در قالب برنامه های اقتصادی به جذب کمک های خارجی روی آورد. با نخست وزیری دکتر مصدق و خلع ید از شرکت نفت ، صادرات نفت ایران قطع شد و مصدق ناگزیر برنامه اقتصادی بدون درآمد نفت را در دستور کار قرار داد و توانست با افزایش صادرات غیرنفتی ، مازاد تجاری نیز به دست آورد. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و انعقاد قراردادهای جدید نفتی ، دریافت کمک های خارجی به ویژه امریکایی ، سرمایه گذاری خارجی ، توسعه بخش صنعتی و اجرای برنامه های گسترده تر اقتصادی با دخالت مستقیم دولت آغاز شد که تا اندازه ای به بهبود اقتصاد کشور، اما به ثروتمند شدن بخشی از قشرها و تشدید اختلاف طبقاتی و سطح زندگی مردم انجامید. ظهور دوگانگی شهری و اختلاف میان روستا و شهر از پیامدهای دیگر این تحولات بود. برنامه اصلاحات ارضی (۱۳۴۰) که محور اصلاحات مورد نظر امریکا و انقلاب سفید شاه بود در عمل نتایج معکوسی به بار آورد. از آن به بعد، هر چند ساختار کشاورزی و روستایی دگرگون شد، ولی تغییرات چندانی صورت نگرفت. با حمایت های نامحدود دولت از سرمایه داران خصوصی ، سرمایه گذاری های بزرگ در صنعت ، اعطای معافیت های گمرکی ، افزایش بهای فروش کالاها و خدمات و بالاخره راهیابی برخی از محصولات کارخانه ای به بازار کشورهای منطقه ، امکانات وسیعی برای پیشرفت و تحول صنایع به وجود آمد و شمار زیادی از بانک های تخصصی ، ادارات فنی و صنعتی ، آموزشگاه ها و دانشکده های فنی تأسیس شد و مراکز و قطب های صنعتی مختلفی شکل گرفت . درآمدهای دولت عمدتاً به واسطه افزایش ناگهانی بهای نفت به ویژه از ۱۳۵۲ به بعد، به شیوۀ صحیح سرمایه گذاری نشد و همین امر پیامدهای منفی آن را تشدید کرد. کاهش بهای نفت از ۱۳۵۳ به بعد و تنزل بیش از حد درآمدهای دولت ، به ایجاد نارضایتی های عمده در جامعه منجر شد. رشد اقتصادی آن سال ها که در عین حال باعث بالا رفتن انتظارات و توقعات طبقات مختلف اجتماعی شده بود، پس از برخورد با بحران قیمت ها، جای خود را به رکود و تنزل داد و درنتیجه ، انتظار و امید مردم را به یأس و سرخوردگی تبدیل کرد که به نوبه خود از عوامل فروپاشی رژیم بود. ج . وضع اجتماعی و فرهنگی؛ با گسترش نوسازی و صنعتی شدن کشور، طبقات سنتی رو به افول نهادند و قشرهای جدید اجتماعی با تکیه بر جنبه های مختلف تجدد وارد صحنه شدند. زندگی سیاسی و فرهنگی بر پایۀ دیدگاه های غیرسنتی بنیان گذارده شد و روند اصلی زندگی فرهنگی این قشرها، متمایل به تجدد خواهی سکولار گردید تا آن جا که واکنش پیکرۀ اصلی جامعه را برانگیخت که تأکید بر ارزش های دینی ، بارزترین وجه این واکنش بود. این وضع، که با واقعیت و بافت اجتماعی سازگار نبود، در تشدید شکاف بین مردم و ارکان حکومت تأثیر گذاشت . افزایش جمعیت شهرنشین و رشد آموزش عالی از مهم ترین عوامل گسترش طبقه متوسط جدید محسوب می شد. ازدیاد درآمد و مصرف در شهر و زوال کشاورزی و روستانشینی و زندگی عشایری و ایلی ، به مهاجرت جمعی روستاییان به شهرها انجامید. فرآیند نوسازی ، به ویژه بعد از اجرای اصلاحات ارضی ، مناسبات سنتی را در روستاها حذف نمود. گرایش جامعه به سوی صنعتی شدن و حمایت های مالی و سیاسی دولت از نوسازی صنعتی موجب شد که نقش صاحبان سرمایه و نخبگان مالی صنعتی افزایش یابد و جانشین نقش زمین داران بزرگ شود. نخبگان دیوان سالار که به منظور اجرای برنامه های نوسازی غرب گرای شاه برگزیده شده بودند، مستقیماً در معرض خودکامگی روز افزون حکومت قرار داشتند. روحانیت در این دوره با حفظ نظام آموزشی و ساختار سنتی خود، به اصلاحاتی درونی دست زد و برخی روش های نوین آموزشی را به کار بست . حاصل این اقدامات اصلاحی ، حضور شماری درخور توجه از روحانیان فاضل و جوان در مساجد و مدارس و نهادهای دیگر بود که در رویکرد نسل جدید به دین ، تأثیری جدی داشت . مراکز نوین تبلیغ دینی نیز به پایمردی شماری از روحانیان و دانشگاهیان تأسیس شد که برنامه های فرهنگی و علمی آن با توجه به مخاطبان تنظیم گردیده بود. حاصل این اقدامات ، احیا و تقویت روح دینی دانشجویان و دانشگاهیان و رشد قشر جدید روشنفکران مذهبی بود. برنامه فرهنگی شاه نیز از دو عنصر کاملاً متضاد تشکیل می شد: نخست ، احیای فرهنگ کهن ایرانی و در رأس آن نظام شاهنشاهی و دیگر اقبال شدید به ترویج مظاهر و ظواهر فرهنگ غربی . در مرداد ۱۳۵۶ آن سال امیرعباس هویدا پس از سیزده سال نخست وزیری کنار رفت و جمشید آموزگار بر سر کار آمد، او کوشید تا به نابسامانی هایی که به شدت رو به گسترش بود سامان دهد. اما موفق نشد. در دوره نخست وزیری او دامنه نارضایتی ها در سراسر کشور گسترش یافت و برای نخستین بار در ایران نشانه های انقلاب عمومی و ناتوانی نیروهای دولتی در مقابله با آن دیده شد. درپی استعفای آموزگار، جعفر شریف امامی بر سر کار آمد. گرچه او سیاستمدار با تجربه تری بود، اما نتوانست با بحران رویارویی کند و ظرف مدت کوتاهی حکومت و به دنبال وقایع خونین ۱۷ شهریور ۵۷ و وسعت گرفتن دامنه انقلاب در ۱۴ آبان همان سال ، صحنه سیاست را ترک کرد. پس از وی به ترتیب ارتشبد غلامرضا ازهاری و شاپور بختیار، مدت کوتاهی بر سر کار آمدند، اما آنان نیز نتوانستند حکومت پهلوی را حفظ کنند. سرانجام عمر سلسله پهلوی و بلکه عمر رژیم سلطنتی با انقلاب سراسری مردم ایران به رهبری امام خمینی (ره) در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ به پایان آمد و نظام شاهنشاهی در ایران برچیده شد.
wikijoo: پهلوی،_سلسله_(۱۳۰۴ـ۱۳۵۷ش)